Cyn-bennaeth ymchwil yn General Motors, Charles Kettering, a ddywedodd bron i ganrif yn ôl bellach fod 'problem wedi'i datgan yn dda yn broblem sydd wedi hanner ei datrys'. Nawr, pan ddatganodd y Senedd hon argyfwng hinsawdd, roedd yn ddatganiad fod yr her newid hinsawdd a wynebem mor eithriadol fel bod angen ei dyrchafu, ei dyrchafu yn ein seice cenedlaethol, a'i dyrchafu o ran pwysigrwydd seneddol, o ran blaenoriaeth Llywodraeth.

Nawr, efallai y byddai Mr Kettering yn gwthio pethau braidd yn bell pe bai'n dweud bod y gydnabyddiaeth honno o raddfa'r her hinsawdd yn golygu bod hanner y gwaith wedi'i wneud i fynd i'r afael â'r broblem, ond fe wnaeth hynny arwain at newid gêr, rwy'n meddwl. Roedd yn newid gêr yr oedd Llywodraeth Cymru ei hun yn cydnabod y bu'n rhaid ei wneud, oherwydd, os cofiaf, y diwrnod cyn i'r Senedd bleidleisio ar gynnig yn datgan argyfwng hinsawdd, fe wnaeth y Llywodraeth y datganiad hwnnw ei hun. Nawr, roedd y datganiad hwnnw'n gosod cyd-destun newydd lle gwnaed llu o benderfyniadau o'i fewn, ac maent yn dal i gael eu gwneud, o flaenoriaethau polisi ac ariannu i strwythurau'r Llywodraeth y gwneir y penderfyniadau hynny o'u mewn.

Felly, heddiw, rydym yn gofyn am ddatganiad o argyfwng iechyd. Unwaith eto, gwnawn hyn am ein bod yn wynebu heriau sydd mor eithriadol o ddifrifol nes ein bod yn credu bod angen i'r Llywodraeth arfogi ei hun gystal ag y gall i ymdopi â'r sefyllfa, ac yn union fel gyda'r datganiad o argyfwng hinsawdd, rwy'n credu y gallai gwneud y datganiad hwnnw heddiw esgor ar nifer o gamau cadarnhaol. Byddai'n helpu i ganolbwyntio meddyliau ar ddod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o fynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu. Yn yr un modd, rwy'n credu y byddai'n helpu i ganolbwyntio'r holl bwerau gwario, ni waeth pa mor brin—ac rwy'n gweld bod y Gweinidog cyllid yma gyda ni y prynhawn yma—ar y materion sy'n bwysig, ac nid oes dim yn bwysicach ar hyn o bryd wrth gwrs na datrys yr anghydfod cyflog. Yn olaf, byddwn yn gobeithio y byddai'n gwneud i'r Llywodraeth edrych eto ar ei strwythurau ei hun, efallai, a'i phrosesau, er mwyn sicrhau eu bod yn y sefyllfa orau i ymdrin â'r argyfwng hwn.

Nawr, rwy'n edrych ymlaen at ymateb y Gweinidog i'r bwriad datganedig hwnnw. Wedi'r cyfan, er ei fod yn argyfwng i Lywodraeth ei hun, y peth pwysicaf yw bod hwn yn argyfwng i bawb—i bobl gyffredin ar hyd a lled Cymru, ac wrth gwrs mae'n argyfwng i'n staff iechyd a gofal sy'n gweithio'n galed ddydd ar ôl dydd ar draws y sector iechyd a gofal. Nawr, os nad yw'r Llywodraeth yn mynd i gefnogi ein galwad a chytuno i ddatgan argyfwng iechyd, mae angen inni wybod pam. Ai am nad ydynt yn gweld budd gwneud datganiad ffurfiol o'r fath? Neu am nad ydynt yn cytuno ei fod yn argyfwng? Dywedodd prif weithredwr GIG Cymru wrth ITV News yn gynharach yn y mis na fyddai hi'n ei ddisgrifio fel argyfwng, ond mae'n cydnabod bod y sefyllfa'n un aruthrol o anodd. Dywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf nad oedd yn credu ei fod mewn cyflwr parhaus o argyfwng, a allai fod ychydig yn wahanol, ond heb os roedd yna ddyddiau, meddai, pan fyddai modd maddau i staff ar y rheng flaen am feddwl ei fod.

Nawr, mae bob amser yn ddefnyddiol edrych ar ddiffiniadau. Dyma ambell un. Argyfwng: adeg o anhawster neu berygl dwys; adeg pan  fydd yn rhaid gwneud penderfyniad anodd neu bwysig. Mae geiriadur Rhydychen—y byddwn yn aml yn troi ato—yn awgrymu, am 'argyfwng',

'adeg o berygl mawr, anhawster neu amheuaeth pan fydd rhaid datrys problemau neu pan fydd rhaid gwneud penderfyniadau pwysig'.

Nid wyf yn credu y gellid cael gwell diffiniad o ble rydym arni o ran iechyd a gofal yng Nghymru: adeg pan fydd rhaid datrys problemau a phan fydd rhaid gwneud penderfyniadau hynod o bwysig. Mae'n argyfwng ni waeth sut y caiff ei fesur, ac ni allaf feddwl am lawer iawn o benderfyniadau pwysicach y gallai Llywodraeth Cymru eu gwneud nawr na'r rhai a allai ddechrau mynd i'r afael o ddifrif â'r argyfwng sy'n ein hwynebu, gan ddechrau gyda datrys yr anghydfod cyflog i roi'r gweithlu hanfodol wrth galon yr adferiad, ac ymlaen wedyn at yr holl elfennau eraill sy'n galw am newid gêr go iawn.