Part of the debate – Senedd Cymru am 4:01 pm ar 7 Chwefror 2023.
Mae'r ddadl heddiw yn un hollbwysig. Ar ôl clywed penawdau cychwynnol y datganiad nôl ym mis Rhagfyr, roeddwn i'n meddwl bod Llywodraeth Cymru wedi cael epiffani o'r diwedd a sylweddoli ei bod hi'n bryd ariannu a chefnogi ein system addysg yn iawn ar ôl blynyddoedd o esgeulustod. Yn anffodus, fel mae'n digwydd, nid yw hyn yn wir, ac, mewn gwirionedd, mae pethau'n mynd i waethygu i'n hysgolion, ein haddysgwyr a'n disgyblion.
Ym mis Tachwedd y llynedd, fe welsom ni ddatganiad Llywodraeth y DU ar gyfer yr hydref yn rhoi pobl ifanc ar flaen eu hagenda, gyda chynnydd mewn cyllid ar gyfer addysg. Fe wnes i alw am gyfateb hyn yng Nghymru yr wythnos ar ôl i ddatganiad yr hydref gael ei gyhoeddi. Felly, i ddechrau, roeddwn i wrth fy modd o glywed y byddai'n cael ei gyfateb yng Nghymru, mae'n debyg. Fodd bynnag, ar ôl darllen ymhellach, daeth yn amlwg, Gweinidog, os yw'r ffigwr o £117 miliwn yn y gyllideb yn gostwng gyda'r £227 miliwn ar gyfer llywodraeth leol, nid yw'r £117 miliwn ychwanegol yn cael ei glustnodi'n benodol ar gyfer addysg ac felly ni ellir ei gyfrif i fynd tuag at addysg—gellir ei wario mewn mannau eraill, ac nid yw o reidrwydd yn mynd lle mae ei angen yn daer, sef rheng flaen addysg, ar adeg pan fo cyllidebau ysgolion yn cael eu hymestyn i'r eithaf ac mae llawer o bwysau ychwanegol ar addysg yng Nghymru.
Os nad oedd hyn yn ddigon drwg, gwelwyd bod y gyllideb ddrafft ar gyfer addysg a'r Gymraeg yn 2023-24 yn golygu toriad mewn termau real o £6.5 miliwn i'r gyllideb. Pan fyddwch chi’n mynd dros y manylion, mae'n dod yn fwy pryderus fyth, gyda gostyngiad o 6.3 y cant mewn grantiau cymorth i fyfyrwyr. Yn ôl data ledled y DU gan Ymddiriedolaeth Sutton, mae 27.8 y cant o fyfyrwyr wedi methu prydau bwyd i arbed ar gostau bwyd, ac mae 16.4 y cant o fyfyrwyr wedi teithio llai i'r campws i leihau costau, sy'n debygol o effeithio'n sylweddol ar eu cyrhaeddiad addysgol. Mae hyn hyd yn oed yn fwy pryderus o’i gyplysu â'r 24 y cant o fyfyrwyr sy'n credu eu bod nhw ychydig, neu lawer, yn llai tebygol o orffen eu gradd oherwydd y costau.
Rydym ni hefyd yn gweld gostyngiad o 6.5 y cant yn y grant datblygu disgyblion. Mae Llywodraeth Cymru'n lleihau'r unig arian wedi'i dargedu sydd ar gael ar gyfer teuluoedd incwm isel. Mae'r toriad yn dod wrth i'r £100 ychwanegol sy'n cael ei roi eleni gael ei ddileu, er bod y byd mewn argyfwng costau byw. Yn sicr, nid cyllideb ar gyfer adegau caled yw hon.
Yn adroddiad blynyddol diweddaraf Estyn, gwelwn ostyngiad o 3.9 y cant mewn cymorth athrawon a datblygu, er, yn adroddiad blynyddol diweddaraf Estyn, roedd sôn sylweddol fod angen blaenoriaeth lwyr ar recriwtio a datblygu staff. Mae'r gyllideb wedi amlinellu cynnydd o 2.6 y cant mewn seilwaith addysg, ond eto mae pryderon dilys ynghylch i ba raddau y bydd hyn yn cefnogi ysgolion, yn enwedig wrth gyflwyno prydau ysgol am ddim. Bydd llawer o gynghorau yn gorwario'n sylweddol ar gyflwyno'r diwygiadau hyn—llawer mwy na'r rhandaliad cyntaf o gyllid a ddyrannwyd. Er enghraifft, rhagwelir y bydd Cyngor Sir y Fflint yn gwario £1.8 miliwn eleni—mwy na £500,000 yn fwy na'u dyraniad cychwynnol—disgwylir i Gyngor Gwynedd wario £1.6 miliwn, gan ei gwneud yn agos at orwariant o £500,000, a bydd cyngor Casnewydd yn gwario mwy na'r £1.3 miliwn a ddyrannwyd i sicrhau eu bod yn cyflawni.
At ei gilydd, Gweinidog, rydych chi wedi cyflwyno cyllideb i ni nad yw'n esgeuluso addysg yng Nghymru yn unig, mae'n ei niweidio'n weithredol, am fod toriad mewn termau real. Dylai hon fod wedi bod yn gyllideb i ddechrau atgyweirio'r difrod rydych chi wedi'i wneud dros 23 mlynedd mewn grym, sy'n golygu bod Cymru ar waelod rhaglen ar gyfer sgoriau Asesu Myfyrwyr Rhyngwladol yn y DU. Mae PISA wedi bod yn newyddion drwg i'r Llywodraeth hon ers i ni ymuno yn 2006, ac rydym ni wedi bod yn israddol yn y DU ym mhob cyfran ers hynny. Mae pob Gweinidog, ers i ni ymuno, wedi cael targed PISA maen nhw bob amser yn ei fethu. Nid yw'r gyllideb yn gwneud dim i atal y gwaethygiad ac nid yw'n gwneud dim i sicrhau ein bod yn denu'r athrawon disgleiriaf a’r gorau i'n system addysg.
Gadewch i ni beidio ag anghofio, yn 2011, ein bod ni wedi gweld gostyngiad o bron i 10 y cant yn niferoedd athrawon wrth iddyn nhw adael y proffesiwn yn eu heidiau. Mae'r gyllideb hon yn methu ar bob metrig, ac rwy'n eich annog chi heddiw, Gweinidog, i fynd yn ôl ac ailfeddwl a rhoi cynnig arall arni, gan eich bod chi wedi methu addysg Gymraeg llawer gormod o weithiau erbyn hyn. Mae Cymru'n haeddu gwell. Mae ein dysgwyr yn haeddu gwell. Ac fel dywedodd Mike Hedges, dylen ni fod yn buddsoddi yn ein plant.