Mae cael gwasanaethau bysiau'n iawn yn rhywbeth a fydd yn drawsnewidiol i Gymru, ac yn sicr, yn y tymor hir, gwn fod y Dirprwy Weinidog yn rhannu’r angerdd sydd gan lawer ohonom i sicrhau bod gennym rwydwaith bysiau sy’n gweithio i Gymru. Bydd hynny’n cymryd amser, bydd angen buddsoddi, ond yr hyn y soniwn amdano ar hyn o bryd yw’r gwasanaethau y mae pobl yn ein cymunedau’n eu defnyddio ac yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd, a’r risg i ddyfodol y gwasanaeth hwnnw. Dyna pam ein bod yn cyflwyno’r ddadl hon, oherwydd sylwadau gan y rhai yr effeithir yn uniongyrchol arnynt gan y toriadau arfaethedig i wasanaethau.

O edrych ar ddata cyfrifiad, sy'n ddiddorol iawn, pan fyddwch yn ymchwilio i berchnogaeth ceir, rydych yn cael darlun o'r cymunedau ynysig lle mae perchnogaeth ceir—. Wyddoch chi, nid yw'n rhywbeth y mae pobl yn dewis ei ddefnyddio bob hyn a hyn. Nid oes unrhyw opsiynau eraill. Nid ydynt yn agos at orsafoedd trenau; teithio ar fws yw'r unig deithio. Mae cyfraddau perchnogaeth ceir yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn amrywio’n fawr. Os edrychwch ar Fro Morgannwg, mae lefelau perchnogaeth ceir yn uchel iawn mewn llawer o leoedd; mae Caerdydd yn amrywio. Fel y byddech yn ei ddisgwyl, yng nghanol y ddinas ei hun, nid oes ceir gan oddeutu 90 y cant mewn rhai wardiau, ond yn amlwg, mae hynny yng nghanol y ddinas—nid yw'n syndod.

Ond rydych yn edrych ar gymunedau fel Glyn-coch, y tu allan i Bontypridd, lle nad oes penderfyniad wedi'i wneud i ymestyn y llinell fetro, er gwaethaf galwadau lleol ynglŷn â'r terfyn yno, ond mae lefelau perchnogaeth ceir ymhlith yr isaf yng Nghymru. I bobl yno, yr hyn y mae’n ei olygu pan nad oes ganddynt wasanaeth bysiau neu os yw bysiau’n dod yn llai aml neu ddim yn dod o gwbl, sy’n broblem enfawr ar hyn o bryd, oherwydd prinder gyrwyr bysiau, yw apwyntiadau ysbyty neu feddyg yn cael eu methu; pobl yn hwyr i'r ysgol neu goleg; yn hwyr i'r gwaith, neu ddim yn cyrraedd y gwaith; llai o gyflog; colli gwaith; casglu plant yn hwyr o'r ysgol; aros yn y glaw am fws nad yw byth yn dod; teimlo'n ynysig, wedi'u datgysylltu, yn gaeth i'w cartrefi; methu bod yn annibynnol.

I blant, mae bysiau'n darparu mynediad cwbl hanfodol at addysg, ond hefyd at glybiau brecwast, clybiau ar ôl ysgol a gweithgareddau allgyrsiol. Mae bysiau'n caniatáu i'w rhieni fyw eu bywydau hefyd. Ond rydym yn gweld, yn gynyddol felly, fod pobl yn colli ysgol, fel y dangosodd Jenny Rathbone, am na allant fforddio cludiant os nad ydynt yn bodloni'r meini prawf i gael cludiant i'r ysgol am ddim, neu am nad oes gwasanaethau bws ar gael.

Felly, os edrychwch ar beth o’r buddsoddiad mewn trenau ar hyn o bryd, fe’i crybwyllwyd yn gynharach yng nghyd-destun rheilffordd Treherbert, sydd hefyd yn fy rhanbarth i. Os edrychwch ar yr ymatebion gan bobl leol i’r cyhoeddiad ar y cynllun a fydd yn cau’r rheilffordd am o leiaf wyth mis—cyfnod sylweddol o amser—wel, i lawer o bobl sy'n byw ger y rheilffordd honno, maent yn gwybod bod y gwasanaethau bysiau naill ai ddim yn bodoli ac yn bryderus iawn am eu bod hefyd wedi gweld, pan fydd gwasanaethau bysiau yn lle trenau yn cael eu defnyddio, fod y galw wedi cynyddu ar fysiau eraill, gan fod pobl yn gwybod nad yw’r cynlluniau bysiau yn lle trenau wedi bod yn gweithio. Mewn egwyddor, maent i fod i weithio, ond nid dyna'r realiti, gan fod pobl wedi bod yn aros am awr, efallai, awr a hanner, i geisio mynd ar fws a ddarparwyd yn lle trên, ac yna mae'r daith yn cymryd cymaint mwy o amser na'r hyn y mae'n ei ddweud ar bapur.

Felly, rydym wedi gweld cynnydd yn y galw am fysiau lleol ar lawer o’r gwasanaethau sydd mewn perygl oni bai bod y cynllun yn cael ei ymestyn. Felly, rydym yn sôn am sicrhau mynediad cyfartal. Gwn fod llawer ohonom yn gweld, o ran ein hymateb i’r argyfwng hinsawdd, fod angen inni annog pobl i geisio newid o ddefnyddio ceir i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ond rhaid derbyn y realiti fod y rhan fwyaf o bobl mewn llawer o'r cymunedau hynny yn defnyddio bysiau'n ddyddiol.

Mater arall sydd wedi’i godi gyda mi yng Nghanol De Cymru yw bod llawer o beiriannau wedi'u torri ar fysiau, ac y gall fod yn ddrud iawn gosod rhai yn eu lle, ac mae’n aml yn cymryd wythnosau i’r peiriannau gyrraedd, os ydynt yn gallu eu cael o Ewrop. Golyga hynny nad oes gennym ddarlun cywir o niferoedd y teithwyr ar rai llwybrau bysiau, a tybed a yw hyn hefyd yn rhywbeth a gafodd ei ddwyn i sylw’r Dirprwy Weinidog, gan ein bod yn dweud nad yw'r niferoedd yno ar gyfer rhai llwybrau, ond mewn gwirionedd, nid oes darlun cywir ar gyfer rhai llwybrau bysiau sy'n allweddol ar gyfer cysylltu ardaloedd fel Pontypridd â rhannau eraill o RhCT.

Rwy’n falch ein bod wedi gallu cytuno, drwy’r cytundeb cydweithio, ar rai meysydd blaenoriaeth allweddol lle hoffem weld mwy o fuddsoddiad, ac mae hwn yn un ohonynt, ond yn hollbwysig, credaf fod rhaid inni feddwl am yr holl ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â'r materion uniongyrchol yma, a'r hyn y gofynnwn amdano yw estyniad, fel y gallwn sicrhau'r gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd am y rhesymau a amlinellwyd, wrth inni weithio ar atebion hirdymor. Diolch.