Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad yn y ddadl hon ar rôl gofalwyr ifanc a’r rhan y maent yn ei chwarae yn cadw ein system iechyd a gofal cymdeithasol i redeg a’r cymorth, neu ddiffyg cymorth—yn aml iawn, neu’n rhy aml, ddywedwn i—o ran yr hyn sydd yno i’w helpu. Amcangyfrifir bod dros 11,000 o ofalwyr sy’n blant neu’n oedolion ifanc yng Nghymru, er ei fod yn debygol o fod yn amcangyfrif rhy isel, yn amlwg, gan na fuasem yn gwybod am lawer ohonynt. Ni fuasai nifer ohonynt, wrth gwrs, yn nodi eu hunain fel rhai â chyfrifoldebau gofalu. Mae bod â’r mathau hynny o gyfrifoldebau yn rhoi plentyn o dan anfantais o ran eu cyfleoedd addysgol. Yn aml, ni fydd gofalwyr ifanc yn cael yr un cyfleoedd â phlant eraill i ddysgu a chwarae.

Dywedir wrthyf fod gofalwyr ifanc yn colli 48 diwrnod o ysgol ar gyfartaledd, naill ai’n llawn neu’n rhannol oherwydd eu rôl ofalu bob blwyddyn. Mae’r ffigurau hefyd yn awgrymu bod oddeutu 68 y cant o ofalwyr ifanc yn cael eu bwlio yn yr ysgol, a dim ond hanner y gofalwyr ifanc sydd â pherson penodol yn yr ysgol sy’n gwybod eu bod yn ofalwyr ac yn eu helpu. Felly, nid yw’n syndod efallai y bydd un o bob pum gofalwr yn dod yn rhywun nad yw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant pan fyddant yn gadael yr ysgol—un o bob pump. Pam nad yw gofalu yn cael ei ystyried yn waith, er yn waith di-dâl—mae’n bosibl mai dyna ran o’r broblem yma.

Felly, mae’n aberth enfawr. Mae’r plant hyn yn aberthu’n enfawr. Cofiwch, pe na baent yn gofalu, y GIG a gofal cymdeithasol a fuasai’n gwneud y gwaith yn eu lle ac yn talu’r pris. Ond mae’r gefnogaeth rydym yn ei chynnig i’r plant hyn, rhaid i mi ddweud, yn gwbl warthus. Rwyf eisoes wedi tynnu sylw at y ffaith nad oes gan hanner y gofalwyr berson penodol yn yr ysgol a all helpu a chefnogi gofalwr. Yn amlwg, mae angen cael llawer mwy o gymorth a gweithio rhwng awdurdodau lleol ac ysgolion i roi’r gefnogaeth honno ar waith. Ond rydym yn dechrau o sylfaen isel yma, wrth gwrs. Nid yw’r wybodaeth a ddarperir i bobl ifanc yn ddigon da o gwbl. Yn ôl Cynhalwyr Cymru, mae gwefan un awdurdod lleol i’w gweld yn gwahardd gofalwyr unrhyw un o dan 18 oed rhag cael mynediad at asesiad o anghenion gofalwyr. Mae angen diweddaru’r wefan honno o leiaf.

Wrth gwrs, nid pobl ifanc â chyfrifoldebau gofalu yn unig sy’n talu’r pris am fethiant ein cenhedlaeth i’w hamddiffyn. Mae yna hefyd rieni â chyfrifoldebau gofalu am blant a welodd eu cymorth yn cael ei dorri gan newidiadau i nawdd cymdeithasol. Mae pawb ohonom yn gyfarwydd â’r dreth ystafell wely, wrth gwrs, ac yn ddiweddar mae’r achos penodol yng ngorllewin Cymru yn enghraifft o hyn. Ond hefyd mae yna 4,000 o deuluoedd â phlant anabl yr effeithiwyd arnynt gan y penderfyniad i dorri Cronfa’r Teulu a ddisgrifiwyd, wrth gwrs, fel rhaff achub.

Ceir rhieni hefyd sydd â phlant ar y sbectrwm awtistig sydd wedi tynnu sylw cyson at y diffyg cymorth a’r frwydr sy’n ofynnol i gael y cymorth sydd ei angen arnynt. Felly, yn amlwg, mae angen llawer iawn o welliant yn ein system gofal cymdeithasol a’n system addysg os ydym am fynd ati o ddifrif i gefnogi’r rhai sy’n rhoi cymaint yn gyfnewid am gyn lleied.

Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru, a alwodd am gyflwyno rhaglen gofalwyr ifanc yn ysgolion Cymru—un a all fod yn rhan lawn ac annatod o’r cwricwlwm newydd. Mae yna newidiadau ar y gweill yn y cwricwlwm, ac mae’n amlwg fod cyfle yno i fynd i’r afael â rhai o’r meysydd hyn. Buasai’r rhaglen yn darparu canllaw cam wrth gam i adnabod, cynnwys a chefnogi gofalwyr ifanc. Buasai’n cyfarparu ysgolion ag arferion effeithiol ac yn achredu’r gwaith y mae ysgolion yn ei wneud i gefnogi gofalwyr ifanc. Buasai’r rhaglen yn seiliedig ar y rhaglen ar gyfer gofalwyr ifanc mewn ysgolion yn Lloegr, a ddatblygwyd ac a gyflwynir ar y cyd gan Ymddiriedolaeth y Gofalwyr a Chymdeithas y Plant yno. Mae’r rhaglen wedi bod ar waith yn Lloegr ers ymhell dros flwyddyn bellach, ac mae gwerthusiadau cychwynnol wedi dangos bod y rhaglen yn hynod o effeithiol. Er enghraifft, o’r ysgolion a gymerodd ran, dywedodd 94 y cant eu bod wedi nodi mwy o ofalwyr ifanc yn eu hysgol, roedd 91 y cant wedi gweld effaith gadarnhaol ar gyflawniad gofalwyr ifanc yn eu hysgol, ac roedd bron i dri chwarter wedi sylwi ar lefelau presenoldeb gwell ymysg y gofalwyr ifanc hynny hefyd. Felly, mae llawer y gallwn ei ddysgu ac ystyried ei efelychu yng Nghymru yn hynny o beth.

Mae Llywodraeth yr Alban hefyd wedi ariannu cronfa seibiant byr yn y trydydd sector ers 2010, gyda ffocws ar ‘respitality’—cyfuniad o seibiant a lletygarwch. Gall hyn greu nifer o fanteision wrth gwrs—manteision amlwg i’r rhai sy’n darparu gofal a seibiant ar eu cyfer, ond hefyd mae darparu seibiant yn ystod y tymor tawel yn rhatach, felly mae’n darparu gwell gwerth am arian, ond hefyd mae’r incwm ychwanegol yn cael ei ddarparu yno hefyd ar gyfer busnesau twristiaeth ar adeg dawelach o’r flwyddyn. Nawr, rwy’n gwybod bod maniffesto Llafur wedi ymrwymo i ymchwilio i gynllun seibiant cenedlaethol. Nid oedd yn ymddangos yn y rhaglen lywodraethu, ond deallaf fod cynlluniau ar y gweill, a buasai’n dda clywed y newyddion diweddaraf am hyn y prynhawn yma.

Am bob £1 a fuddsoddir mewn cymorth i ofalwyr, mae’n dod ag elw ar fuddsoddiad o £4, ac arbedir £8 biliwn o bunnoedd yng Nghymru bob blwyddyn gan y gofal y mae gofalwyr yn ei ddarparu. Felly, mae’r ystadegau’n gwneud eu hachos eu hunain dros fuddsoddi mewn gofalwyr, a gofalwyr ifanc yn arbennig. Edrychaf ymlaen at glywed beth arall y mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud pan fyddant yn ymateb i’r ddadl hon.