Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Paul Davies.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl Plaid Cymru ar ofal cymdeithasol. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6223 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod gwasanaethau gofal cymdeithasol da yn chwarae rhan hanfodol o ran cadw’r GIG yn gynaliadwy.

2. Yn nodi bod gofalwyr di-dâl yn gwneud cyfraniad hanfodol o ran sicrhau cynaliadwyedd gofal iechyd a gofal cymdeithasol ac na chaiff ei werthfawrogi ac yn gresynu at y gostyngiad yn nifer y nosweithiau o ofal seibiant a ddarparwyd ers 2011.

3. Yn credu y gallai ysbytai cymuned chwarae rhan hanfodol o ran darparu gofal seibiant, a hwyluso’r broses bontio yn ôl i ofal iechyd cymunedol ar gyfer y rhai sydd wedi bod angen gofal mewn ysbyty.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wyrdroi’r arfer o gau ysbytai cymuned ac archwilio ffyrdd o adfer argaeledd gwelyau i’w defnyddio gan wasanaethau gofal iechyd a gofal cymdeithasol.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gael agor y ddadl yma ar ofal cymdeithasol, gofalwyr ac ysbytai cymunedol. Yr ydym yn siarad yn aml iawn, fel y dylem, yn y Siambr hon, am y gwasanaeth iechyd—am yr NHS—ond mae’n hynod bwysig ein bod ni bob amser yn cofio bod yna, y tu ôl i’r NHS, ecosystem gefnogol o ofal cymdeithasol, grwpiau trydydd sector, gofalwyr di-dâl—y cyfan ohonynt yn cyfrannu at yr hyn sydd ei angen ar drigolion ar hyd a lled Cymru. Yr ydym wedi cyfeirio yn aml at gamsyniad polisi y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain o ddiogelu cyllideb yr NHS yn Lloegr ar draul cyllidebau awdurdodau lleol, yn cynnwys gofal cymdeithasol. Nid wyf am dreulio llawer o amser ar hynny. Rydw i yn meddwl, serch hynny, ei bod yn deg dweud bod gan y Ceidwadwyr Cymreig farn wahanol i’w cyd-Aelodau Ceidwadol yn San Steffan. Rydw i’n meddwl bod yr Aelod dros orllewin Caerfyrddin yn haeddu clod am hynny. Nid wyf yn meddwl y byddem yn gallu dweud yr un peth flwyddyn yn ôl.

Mae Llywodraeth Cymru yn ein hatgoffa ni yn aml am y ffaith—ac y mae’n ffaith—nad yw’r gwariant ar ofal cymdeithasol yma wedi cael ei dorri fel y mae o yn Lloegr. Mae o’n wir: o’i gymharu â’r flwyddyn ariannol 2011-12, mae’r gwariant ar wasanaethau gofal cymdeithasol i oedolion rhyw £100 miliwn yn fwy mewn termau arian parod yn y flwyddyn ariannol ddiweddaraf, ac mae hyn hefyd yn trosi i gynnydd termau real. Felly, mi ddylem ni fod yn gweld gwelliannau. Rydw i am ichi gadw hynny mewn cof yn ystod y ddadl yma. Ond mae gen i fwy o ddiddordeb—fel y mae gan bob un ohonom ni, rwy’n gobeithio—mewn allbynnau na mewn cyllidebau. Felly, rydw i wedi bod yn edrych ar y tueddiadau dros y cyfnod yma o amser er mwyn cael trosolwg o sut mae gofal cymdeithasol yn perfformio, a hynny tra’n cydnabod bod y pwysau yn cynyddu oherwydd poblogaeth sydd yn heneiddio.

Mi oedd yna gynnydd yn nifer yr oriau o ofal cartref hyd at y flwyddyn 2014-15, ond mae yna ostyngiad wedi bod yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae hynny yn rhywbeth y dylem ni fod yn bryderus yn ei gylch, ac yn sicr yn cadw llygad arno o ran y patrwm. Mae hefyd yn werth nodi bod yr oriau sy’n cael eu darparu o ofal yn uniongyrchol gan awdurdodau lleol wedi gostwng, tra bod yr oriau o ofal sy’n cael eu darparu gan gontractwyr annibynnol ar ran awdurdodau lleol wedi codi. Mae yna gwmnïau rhagorol, wrth gwrs, yn darparu gofal, ond mae angen bod yn ofalus i warchod staff a defnyddwyr gwasanaeth mewn hinsawdd lle mae contractau sero awr a chyflogau isel yn gyffredin.

Mi symudaf i at ddarparu addasiadau a chyfarpar yn y cartref. Yno rydym ni’n gweld gostyngiad o 21 y cant mewn addasiadau cartref a gostyngiad o 15 y cant mewn offer. Beth ddywedodd y Gweinidog mewn ateb i gwestiwn gen i wythnos diwethaf oedd bod angen cofio bod anghenion pawb yn wahanol ac na ddylem ni fod yn neidio i gasgliadau. Ond, mae gweld gostyngiad o 21 y cant ar adeg pan fo’r boblogaeth yn heneiddio a’r galwadau ar y gwasanaeth yn cynyddu yn creu rhywfaint o syndod i fi, o leiaf.

Mi wnaf i droi at oedi wrth drosglwyddo gofal, sy’n fesur pwysig iawn, wrth gwrs, o’r ffordd y mae’r NHS a gofal cymdeithasol yn gweithio efo’i gilydd. Mae’r Llywodraeth wedi tynnu sylw at y perfformiad yma fel enghraifft o lwyddiant, ac yn wir, os ydym ni’n edrych ar y niferoedd blynyddol o achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal am resymau gofal cymdeithasol, mae yna gyflawniad gwych wedi bod. Mae’n rhaid dweud, yn y cyfnod yna rhwng 2000 a 2013 pan welsom ni ostyngiad o ryw 5,000 o achosion mewn blwyddyn i lawr i 1,200 y flwyddyn, nid oes yna ddim cwestiwn bod hynny yn welliant sylweddol, ond ers 2013, wedyn, mae’r ffigurau wedi bod yn cropian i fyny yn araf. Y llynedd mi oedd yna 1,343 o achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal am resymau gofal cymdeithasol. Felly, mi fuaswn i’n rhybuddio’r Llywodraeth—ac rydw i’n gobeithio na fyddan nhw ddim—i beidio â llaesu dwylo. Mae pethau ar hyn o bryd yn symud i’r cyfeiriad anghywir a mwy na 100 o achosion o oedi bob mis am resymau gofal cymdeithasol yn dal i fod. Mae hyn yn broblem i’r NHS, wrth gwrs, ond mae o yn rhywbeth sy’n achosi problemau a loes meddwl, yn sicr, i gleifion sy’n canfod eu hunain wedi’u dal gan y mathau yma o oedi.

Diolch i chi, Rhun. Dywedodd adroddiad y Sefydliad Iechyd yn ddiweddar fod yr angen am gyllid gofal cymdeithasol yn mynd i ddyblu yn y 13 mlynedd nesaf. Onid ydych yn credu y dylem fod yn cynllunio yn awr, nid aros am yr ychydig flynyddoedd nesaf a gorfod dod o hyd i’r holl gyllid hwn yn sydyn? Rwy’n derbyn bod £50 miliwn wedi cael ei neilltuo i’n helpu i fod yn barod ar gyfer y gaeaf, ond yn y bôn, pe bai hwn yn fusnes, ni fuasech yn caniatáu iddo barhau’r holl amser hwnnw—buasech yn dechrau cynllunio, a buasech yn dechrau ei ariannu yn awr. A ydych chi’n cytuno?

Rwy’n siwr y maddeuwch i mi am nodi’r eironi fod Aelod Ceidwadol yn sôn am yr angen i fuddsoddi mewn gofal cymdeithasol ar adeg pan ydym wedi gweld cymaint o doriadau. Er, wrth gwrs, rwyf wedi nodi bod y blaid yma yn y Cynulliad o bosibl yn meddu ar agwedd wahanol. Mae yna gyllidebau cyfyngedig, wrth gwrs, ac fe helpaf y Llywodraeth o ran hynny, ond un o’r pethau, gobeithio, y byddwn yn gallu ei wneud yn y ddadl hon heddiw yw dweud nad yw’n ymwneud yn unig â faint o arian sy’n mynd i mewn, mae’n ymwneud â beth a wnawn gyda’r arian hwnnw er mwyn cyflawni gwell canlyniadau. Ond wrth gwrs, rwy’n cytuno, mae po fwyaf o arian y gellir dod o hyd iddo i ymdrin â galw cynyddol yn rhywbeth sy’n mynd i orfod cael sylw wrth inni symud ymlaen.

I’m going to focus now on carers. Carers, I think, have suffered in two ways over the past few years. They’ve suffered because of the changes to welfare at a UK-level—and I’m very sorry, Janet Finch-Saunders, for highlighting once again the failings of the Conservative Government in Westminster. The impact that the cuts in welfare have had are something that Members here are very much aware of. But they’ve also suffered because of the poor performance in many areas here. Respite care is one such specific area. There has been a reduction of 24 per cent in the number of nights of respite care that are available, and that respite care is extremely important. Very often, that is the difference between someone coping with caring responsibilities or not coping.

We know from a recent survey that two thirds of carers had given up work or had reduced their working hours because of their caring responsibilities, and that 50 per cent of carers have had financial problems as a result of that; 55 per cent said that their physical health had deteriorated, and almost half of carers said that their mental health had deteriorated—the highest percentage anywhere in the UK, and I hope that we would all be concerned about that figure. Fifty per cent of carers—this is a statistic that I want to refer to—have left their own health problems untreated because of the pressures on them as care providers themselves. So, this respite is so important. It’s certainly no help that there are fewer beds available in community hospitals as one option in terms of providing that kind of respite care. We will cover that in more detail later on.

Things are getting worse. Carers in Wales have published their monitor of performance since the social services Bill. This is what they have found: 17 of the 22 local authorities in Wales can’t provide any data on the number of carers contacting them over the phone, on the internet, or personally, for advice or support. Most local authorities in Wales don’t know how many carers they have referred to other organisations. Carers Wales found that 16 of the 22 local authorities couldn’t provide a figure as to how many people they had referred on to other organisations. We need this kind of data. The needs of carers from ethnic minorities still aren’t taken into account. They have no representation on steering groups, local boards or fora. There was a significant variety in the number of carers assessments that each local authority had undertaken, something that was very important as part of the Bill. And, of the people who completed the survey, 80 per cent hadn’t been offered a needs assessment, which is quite shocking given the fact that those people who did complete the survey had already noted that they were carers, and we know what that Act has to say about that.

So, we certainly must strengthen social care in Wales. My fellow Members will be addressing some of the steps that we believe should be taken, including, as I said earlier, the need to reverse this process of losing beds in community hospitals. But there are so many different elements to the bigger picture of social care we must ensure that none of those are left behind. I look forward to the debate and the Minister’s response. Somehow, we need a social care regime that is more resilient and more sustainable for the future, where there will be greater pressure and greater demand.

Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig a galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd i gynnig gwelliant 1 yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu'r cyfan ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod ac yn gwerthfawrogi cyfraniad gofalwyr di-dâl i'r system iechyd a gofal cymdeithasol.

Yn credu y dylai gofal seibiant fod yn hyblyg ac y gallai ddigwydd mewn amrywiaeth eang o leoliadau, gan gynnwys yn y cartref ac yn y gymuned ehangach.

Yn nodi bod ysbytai cymunedol yn un o nifer o leoliadau a all chwarae rhan yn darparu gofal seibiant a gofal amrywiol wrth i gyflyrau waethygu neu wella.

Yn croesawu:

a) ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu dull gweithredu cenedlaethol ar gyfer gofal seibiant er mwyn sicrhau bod y gofal hwnnw'n ymateb i anghenion unigolion mewn ffordd gyson ar draws Cymru;

b) y buddsoddiad mewn gwasanaethau gofal ychwanegol a wnaed yn bosib drwy'r Gronfa Gofal Canolraddol gwerth £60m yn 2017-18; ac

c) y gronfa newydd gwerth £40m a gyhoeddwyd yng Nghyllideb 2017-18 i ddatblygu canolfannau integredig iechyd a gofal cymdeithasol newydd ar draws Cymru.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Diolch. Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu ar ddiwedd pwynt 1:

ac yn cydnabod rôl y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol o ran lleihau'r galw diangen am ofal cymdeithasol.

Gwelliant 3—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ynghylch gweithredu Adran 35 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, o ran diwallu anghenion seibiant gofalwyr.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Croesawaf y ddadl hon a chynnig ein gwelliannau. Efallai y caf sôn hefyd y bydd cyfle i’r Aelodau ddatblygu’r safbwyntiau a gyflwynir heddiw mewn dadl y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ei chyflwyno yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy’n meddwl yn bendant y dylem gadw hyn yn ein golwg. Mae’n rhywbeth y dylem fod yn ei drafod yn aml, yn enwedig gydag adolygiad seneddol Ysgrifennydd y Cabinet ar y gweill.

Effeithir ar ofal cymdeithasol da gan nifer o faterion cymhleth am fod gan ein hetholwyr anghenion cymhleth. Nid yw’n agored i ateb homogenaidd gan nad ydym yn Gymru homogenaidd. Ni ellir ystyried labeli fel ‘integreiddio’ yn fwled arian fwy nag y gellir ystyried Llywodraeth Cymru yn ŵydd aur. Mae integreiddio systemau sydd eu hunain yn amherffaith ac yn anghyfartal o ran statws yn creu ei beryglon ei hun yn ogystal â rhai enghreifftiau hynod o gyffrous a da. Ond pam fod y llwybr mor gul tuag at newid systemig sylfaenol, sef yr hyn y gallai fod ei angen arnom mewn gwirionedd?

Yn sicr, nid wyf am i chi feddwl nad wyf yn credu mai integreiddio yw’r ffordd anghywir i fynd—nad integreiddio yw’r ffordd anghywir i fynd—ond pa mor bell a pha mor eang? A ydym o ddifrif am gydleoli popeth mewn ysbytai? A ydym yn sôn am wasanaeth gofal gwladol sy’n datgysylltu gofod ysbyty cyffredinol dosbarth i bob pwrpas oddi wrth lefiathan newydd sy’n gyfrifol am ofal sylfaenol, gofal eilaidd a gofal cymdeithasol, ac efallai’n cael gwared ar gyfrifoldeb strategol awdurdodau lleol yn gyfan gwbl hyd yn oed? A ydym eisiau rhwydwaith o fodelau Llanfair-ym-Muallt neu fodelau Prestatyn? A ydym yn trosglwyddo pob gweithiwr cymdeithasol i mewn i’r GIG neu’r holl therapyddion galwedigaethol allan i’r awdurdodau lleol? Faint o gyfrifoldeb a roddwn ar yr unigolyn neu eu teulu neu eu cyfrif banc neu’r pwrs cyhoeddus?

Nid wyf yn credu y gall adolygiad seneddol y Llywodraeth gau llygaid wrth wynebu newid gweledigaethol trawsnewidiol, ac rwy’n gobeithio y bydd yn mynd ati o ddifrif i ddefnyddio’r cyfnod hwn o arbrofi, os hoffech, gyda’r gronfa gofal canolraddol fel ateb tystiolaethol, ond nid yr ateb terfynol. Chwyldro neu esblygiad—rwy’n eithaf agored fy meddwl ynglŷn â’r naill lwybr neu’r llall, cyn belled ag y ceir penderfyniad yn nau ystyr y gair, ond ni chawn hynny oni bai ein bod yn edrych y tu hwnt i’r GIG a’r gwasanaethau cymdeithasol.

Ar y cynnig—pwyntiau 3 a 4 yn gyntaf. Gwnaeth yr wrthblaid o bob lliw, neu’r pleidiau o bob lliw, yr achos yn y Cynulliad diwethaf, fel y gwnaethant eisoes yn y Cynulliad hwn, fod cau ysbytai cymuned wedi mynd yn rhy bell—ymrwymiadau maniffesto gan bawb. Oedd, roedd angen moderneiddio neu adnewyddu rhai adeiladau, ond yr hyn yr ydym yn galaru ar eu holau mewn gwirionedd yw’r gwelyau, nid yr adeiladau. Cau ysbytai cymuned a cholli eu gwelyau oedd y ‘trobwynt’ yn ôl yr hyn a ddywedodd Cydffederasiwn GIG Cymru yn eu cyfarfod â mi yr wythnos diwethaf.

Bydd pob un ohonom yn dweud bod unigolyn yn well ei fyd gartref gyda phecyn gofal galluogi neu ailalluogi priodol, ond nid oes cynllun B, oes ‘na? Nid cadw pobl mewn gwelyau acíwt neu gomisiynu lleoedd cam-i-lawr mewn cartrefi preswyl yw’r ystod hyblyg neu eang o leoliadau y cyfeirir atynt yng ngwelliant y Llywodraeth. Rydym angen y gwelyau cymunedol bellach i ddiogelu pobl rhag y sefydliadoli newydd mewn gwelyau acíwt a grëwyd gan oedi wrth drosglwyddo gofal. Nid y gwelyau cymunedol hyn sy’n achosi sefydliadoli mwyach.

Mae proffesiynau perthynol i iechyd yn debygol o gael asesiad mwy cywir o anghenion cymorth parhaus rhywun o wely cymunedol—yn amlwg, efallai na fydd mor gywir ag y buasai yng nghartref unigolyn, ond mae hynny’n dal i greu risgiau lle na chaiff asesiad ei ddiwallu gan ddarpariaeth uniongyrchol. Hyd nes y gallwn lwyr ddiwallu anghenion cleifion drwy agor gwelyau cymunedol newydd fel rhan o’u gofal seibiant ac ailalluogi, mewn lleoliadau newydd o bosibl, yna dylai’r Llywodraeth wrando. Yn y Cynulliad hwn a’r diwethaf, a oedd hefyd yn gytbwys, gadewch i mi ddweud, mae’r holl wrthbleidiau sy’n cynrychioli eu hetholwyr wedi bod yn dweud wrthych am roi’r gorau i gau ysbytai cymuned.

Byddwn yn cefnogi pwynt 1 y cynnig, ac nid yw ein gwelliant iddo ond yn pwysleisio beth sydd bellach yn hunanamlwg: gofal ailalluogi neu oedi’r angen i dderbyn i’r ysbyty yn y lle cyntaf—dyna beth rydym ei eisiau ar gyfer ein hetholwyr a dyna beth rydym ei eisiau i’r GIG. Ni allwch gael y cyfraniad hwnnw tuag at gynaliadwyedd heb y pethau hyn, nid yn unig gyda gofal corfforol, ond yn seicolegol hefyd, oherwydd os ydych yn teimlo bod eich anghenion meddygol a phersonol o dan eich rheolaeth—eich bod yn teimlo eu bod yn cael eu diwallu—efallai y byddwch hefyd yn teimlo’n ddigon hyderus i ofyn am help gyda’ch anghenion cymdeithasol, ac unigrwydd yw’r enghraifft y mae pawb ohonom wedi bod yn siarad amdani’n ddiweddar.

Yn olaf, pwynt 2 y cynnig a’n hail welliant—wel, ie, wrth gwrs, mae gofalwyr di-dâl yn gwneud y cyfraniad hwn tuag at gynaliadwyedd, ac mae diwallu eu hanghenion yn rhan o ddiwallu anghenion y rhai sy’n derbyn gofal, a dyna pam y defnyddiais adran 35 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, yn hytrach nag adran 40, yn y gwelliant. Rwy’n gobeithio na fydd yn cael ei wrthod am y rheswm syml na restrais naw adran ar wahân o’r Ddeddf honno. Dyma fy ymgais drwsgl i ddweud bod gofal cymdeithasol yn ymwneud â grŵp o bobl o bob oed, sut bynnag y caiff ei dorri’n fân yn y ddeddfwriaeth—y rhai sy’n derbyn gofal yn gyntaf ac yn bennaf, ond hefyd gofalwyr, gweithwyr gofal, gweithwyr iechyd, darparwyr tai, adeiladwyr tai, teuluoedd, elusennau, cymdogaethau, cwmnïau ynni ac ie, hyd yn oed rheolwyr a gwleidyddion. Mae angen i ni godi ein pennau ychydig ar hyn, ac mae edrych ar agenda integreiddio’r GIG yn golygu mai chwilio am hanner yr ateb yn unig yr ydym. Diolch.

Croesawaf y ffaith fod Janet Finch-Saunders yn dweud bod angen i ni ddyblu’r buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol, ac rwy’n dymuno’n dda iddi yn ei hymgais i gael y math hwnnw o arian allan o Lywodraeth y DU—nid yw’n debygol gyda’r Llywodraeth bresennol. Ond rwyf hefyd yn croesawu safbwynt ychydig yn fwy cadarn Suzy Davies, nad yw Llywodraeth Cymru na Llywodraeth y DU yn wyddau aur, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni edrych ar hyn mewn ffordd eithaf gwahanol, mewn gwirionedd, yn enwedig gan ei bod yn annhebygol y bydd unrhyw newid yn lefelau’r cyllid rhwng nawr a 2020.

Nid wyf yn siŵr mai ysbytai cymuned yw’r ateb fel y cyfryw, oherwydd, yn sicr ar sail fy mhrofiad personol, mae pobl hŷn sy’n agosáu at ddiwedd eu hoes eisiau bod gartref, yn bendant. Mae yna rôl, wrth gwrs, i hosbisau gofal seibiant fel nad yw gofalwyr yn disgyn o dan y straen o ofalu am eu hanwyliaid, ond rwy’n meddwl bod—. Felly, mae angen sicrhau bod modelau amrywiol o gymorth yn cael eu rhoi, ac mae’n bwysig iawn, yn unol â’r Ddeddf iechyd a gofal cymdeithasol, ein bod yn edrych yn holistaidd ar anghenion pobl a gwrando ar yr hyn y maent ei eisiau, a deall hefyd pa lefel o gefnogaeth a all ddod gan eu perthnasau, oherwydd yn y pen draw, gyda’u perthnasau neu eu ffrindiau y byddant fwyaf o eisiau bod, lle bo hynny’n bosibl.

Ond ni allwn fychanu’r straen y mae’r rhain yn ei achosi i bobl sy’n darparu gofal di-dâl, gwaith sy’n dod i ran menywod rhwng 50 a 64 oed yn arbennig, ond mae’r anghydraddoldeb rhwng y rhywiau’n lleihau pan fydd pobl yn ymddeol ac mewn gwirionedd, mae dynion ychydig yn fwy tebygol o fod yn darparu gofal na menywod ar ôl oedran ymddeol. Mae iechyd gofalwyr di-dâl yn gwaethygu’n gynnyddrannol yn ôl y lefelau o ofal di-dâl. Mae’r baich o ddarparu 50 awr neu fwy o ofal di-dâl yr wythnos er hynny, o ran yr effaith ar eu hiechyd cyffredinol, ar ei uchaf ymysg gofalwyr ifanc o dan 24 oed. Ond mae’n rhaid i ni gymeradwyo’r 9,000 a mwy o ddynion a 5,000 a mwy o fenywod sy’n gweithio’n amser llawn ac yn darparu 50 awr neu fwy o ofal di-dâl. Mae’n ymddangos i mi, yn yr amgylchiadau hynny, ei bod yn hynod o bwysig i ni wybod pwy yw’r gofalwyr di-dâl a’n bod yn gallu rhoi cymorth iddynt er mwyn sicrhau na fyddant hwythau hefyd angen gofal eu hunain.

Os edrychwn ar yr hyn yr ydym yn mynd i allu ei wneud, rwy’n meddwl bod y sefyllfa bresennol, er enghraifft, yng Nghaerdydd—yng Nghaerdydd, yn 2014, y flwyddyn ddiwethaf yr oedd ffigurau ar gael i mi, roedd ganddynt 11 o ddarparwyr fframwaith, yn ogystal â chontractau yn y fan a’r lle gyda bron i 80 o sefydliadau darparu eraill. Ac mae effaith tendro cystadleuol yn gwthio prisiau i lawr, yn gostwng cyflogau ac amodau, a’r ras i’r gwaelod, oherwydd yr enillion i’r cyfranddalwyr, yw’r sbardun allweddol i gwmnïau preifat. Ac yn syml iawn ni cheir y dilyniant gofal sy’n ofynnol. Os meddyliwch am y gwasanaethau gofal personol y mae gofalwyr yn gorfod eu darparu, mae cael person nad ydych yn ei adnabod i newid eich dillad gwely neu eich helpu i fynd i’r toiled yn ddinistriol iawn, ac mae gwir angen i ni feddwl—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

[Yn parhau.]—am ffyrdd eraill o wneud pethau.

Diolch yn fawr iawn am gymryd yr ymyriad. Roeddwn i’n gwrando ar eich pwynt am wthio costau i lawr yn y sector preifat; a fuasech yn derbyn hefyd fod yna anhawster gydag awdurdodau lleol yn gallu talu mwy i’r contractwyr preifat hynny?

Ni fuaswn yn anghytuno â hynny, ond rwy’n credu bod angen i ni chwilio am rai o’r atebion mewn mannau eraill. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y model a ddatblygwyd yn yr Iseldiroedd, model Buurtzorg, gan fod hwnnw wedi cynyddu’n aruthrol y gyfradd sy’n cymeradwyo’r cynllun a boddhad swydd y nyrsys hefyd. Yn 2006, sylweddolodd pedair nyrs yn nhref fechan Almelo yn yr Iseldiroedd fod y berthynas â’r cleifion wedi cael ei thanseilio gan y system a weithredent o dan gynllun yswiriant a gâi ei ariannu gan y Llywodraeth. Felly, sefydlodd Jos de Blok a thri chydweithiwr arall eu menter gymdeithasol eu hunain o’r enw Buurtzorg i ofalu am bobl hŷn yn eu cartrefi eu hunain, drwy ofal tosturiol cydgysylltiedig. A 10 mlynedd yn ddiweddarach, mae ganddynt fwy na 9,000 o gydweithwyr sydd wedi ymuno â hwy, ac maent yn edrych ar ôl mwy na hanner y bobl yn yr Iseldiroedd sydd angen gofal yn y cartref. Mae wedi cael ei enwi droeon yn gyflogwr gorau’r wlad, o un flwyddyn i’r llall, ac mae’n batrwm ar gyfer gweddill y sector.

Yn ddiddorol, mae hefyd wedi torri costau, gan fod nyrsys yn rheoli eu hunain mewn 800 o wahanol dimau cymdogaeth. Maent yn ymwneud yn fwy effeithiol â gwasanaethau lleol eraill, gofalwyr gwirfoddol a’r cleifion eu hunain, a chefnogir eu timau sy’n trefnu eu hunain, nid gan reolwyr, ond gan hyfforddwyr peripatetig a system TG a luniwyd ar gyfer darparu gofal a chydweithio. Caiff y gweithgarwch cenedlaethol cyfan ei redeg o swyddfa gefn fach sy’n gofalu am y biliau ac yn cydlynu gwybodaeth a dysgu ar draws y timau. 40 o staff gweinyddol ar gyfer 9,000 o bobl yn y maes; mae hynny’n rhywbeth y dylem fod yn anelu tuag ato.

Felly, credaf fod hon yn ddadl barhaus, ond rwy’n croesawu’r ffaith y bydd seminar yn cael ei chynnal ar Buurtzorg ddiwedd mis Mawrth yn y Celtic Manor, ac rwy’n gobeithio y bydd llawer o’n hawdurdodau lleol yn anfon cynrychiolwyr i ddarganfod sut y mae’n gweithredu.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i’r ddadl heddiw drwy sôn am bwysigrwydd cynnal pobl yn eu cartrefi er mwyn gwella gofal cymdeithasol, gan ganolbwyntio ar un agwedd i ddechrau. Un maes penodol ymarferol, sydd yn gallu cyfrannu at wella ansawdd bywydau llawer o bobl, yw gwneud addasiadau i’w cartrefi: ei gwneud hi’n haws i bobl defnyddio cadair olwyn; cawod bwrpasol; lifft i fyny’r grisiau; neu ddolenni i helpu pobl i symud o gwmpas y tŷ yn well. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth, ers 2011 mi rydym ni wedi gweld gostyngiad o 21 y cant yn y nifer o addasiadau mewn cartrefi yng Nghymru, a 15 y cant o ostyngiad mewn achosion lle mae offer yn cael ei ddarparu i bobl sydd ei angen.

Mae’r holl broblemau ac anawsterau sy’n cael eu hachosi gan fiwrocratiaeth i gael gafael ar grantiau er mwyn addasu cartrefi yn parhau i fod yn broblem. Cafodd hyn ei amlygu gan adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth nôl yn 2013. Ond, hyd yn hyn, nid yw’n ymddangos bod yna fawr o ymdrech i weithredu ar rai o’r materion a godwyd yn yr adroddiad hwnnw, ac mae’r gostyngiad yn y ddarpariaeth yn amlygu ac yn awgrymu nad yw’r mater wedi cael y sylw mae o’n ei haeddu.

Y tu ôl i bob ystadegyn, mae yna berson cig a gwaed. Fe gefais i gyfarfod yn ddiweddar efo etholwr a oedd yn pryderu am blentyn yn y teulu sydd angen llawdriniaeth. Er mwyn gallu gofalu am y plentyn ar ôl iddo fo ddod yn ôl o’r ysbyty, mae angen i’r cartref dderbyn cyfres o addasiadau. Mae’r oedi wrth drefnu’r addasiadau hyn yn golygu bod y llawdriniaeth ei hun yn debygol o gael ei hoedi. Mae hyn yn ychwanegu at straen y teulu a’r plentyn, ac nid yw’n dderbyniol. Mae’n effeithio ar ansawdd byw y plentyn a’r teulu, ac fe all yr oedi arwain at fwy o broblemau i lawr y lein wrth i gyflwr meddygol y plentyn waethygu, gan arwain at yr angen am fwy o addasu a fydd yn costio mwy yn y pen draw.

Straeon fel hyn sydd yn gorwedd y tu ôl i’r ystadegau. Rydw i’n ymchwilio i’r achos hwn ar hyn o bryd, ond rwy’n amau mai diffyg arian sydd wrth wraidd y broblem—hynny yw, nad oes digon o arian ar gael i helpu pawb sydd angen addasiadau yn y flwyddyn ariannol gyfredol a bod yn rhaid i weithwyr cymdeithasol wneud penderfyniadau tu hwnt o anodd wrth flaenoriaethu pwy sydd i gael addasiadau a phryd. Ond, os yw agenda Llywodraeth Cymru yn symud fwyfwy tuag at wneud gwaith ataliol, yna mae yna le i ddadlau y dylai addasiadau gael eu hariannu yn deg, os ydy’r Llywodraeth am ddilyn y blaenoriaethau mae hi’n gosod iddi hi ei hun yn y maes ataliol.

I droi at agwedd arall, mae’n wir nad ydy’r proffesiwn gofal ddim yn derbyn y statws a’r gydnabyddiaeth y mae’n ei haeddu. Mae’r amodau gweithio yn aml yn wael, ac nid oes llawer o gyfle i bobl ddatblygu eu gyrfa fel rhan o’r sector yma. Mae contractau dim oriau—‘zero-hours contracts’—yn dal yn amlwg yn y sector, er gwaethaf ymdrechion Plaid Cymru i’w gwahardd nhw—ymdrechion, yn anffodus, a gafodd eu rhwystro gan Llafur a’r Ceidwadwyr nifer o weithiau. Mae’r ffactorau yma yn cyfuno i wneud recriwtio i’r sector yn eithriadol o anodd, sydd, felly, yn cael effaith ar y gwasanaethau sy’n cael eu cynnig. Mae’r methiant i dalu staff am yr amser pan maen nhw’n teithio yn cael effaith anghymesur ar ardaloedd gwledig, ac mae prinder siaradwyr Cymraeg yn y sector yn peri pryder, yn arbennig pan maen nhw’n delio â phobl sydd wedi colli’r gallu i ddeall a siarad Saesneg.

Felly, beth fedrwn ni ei wneud? Wel, yn gyntaf, o ran yr addasiadau, yn sicr, mae angen i’r Llywodraeth dderbyn argymhellion adroddiadau’r pwyllgor a gweithredu arnyn nhw. Yn anffodus, nid oes llawer o dystiolaeth o hyn o edrych ar yr adroddiadau mwyaf diweddar ar yr ystadegau ynglŷn ag addasiadau. Heb os, mae’n rhaid i ni roi mwy o gydnabyddiaeth i’r proffesiwn gofal cymdeithasol a rhoi iddo’r parch mae o’n ei haeddu, gyda phobl yn cael eu hannog i weld y proffesiwn fel gyrfa hir oes, ac mae’n rhaid i hynny gynnwys addewid gan y Llywodraeth i wahardd contractau dim oriau.

Er ei fod yn wir bod gwariant wedi codi mewn termau real yn hanesyddol, mae’r broblem o danariannu gofal cymdeithasol yn parhau i fod efo ni. Mae wedi mynd yn diwn gron bellach i ddweud hyn, ond rwyf am ei ddweud o ac rwyf am ddweud o eto ac eto ac eto, mae’n debyg, yn y Siambr yma: mae angen gweld llawer mwy o gydweithio rhwng byrddau iechyd ac awdurdodau lleol, ac mae’n rhaid i’r gronfa gofal canolradd fod yn fan cychwyn ac nid yn ben draw cyllido ar y cyd rhwng y sefydliadau gwahanol. Mae’n rhaid cael integreiddio pellach rhwng gofal cynradd, cymunedol a chymdeithasol i oedolion fel bod modd cynllunio a darparu gofal mewn ffordd gydlynol o gwmpas y person, a’i ddarparu yn lleol.

Mae Suzy Davies wedi codi pwyntiau trafod defnyddiol a phwysig y prynhawn yma. Byddai’n braf cael mwy o amser i wyntyllu’r rheini ar ryw gyfle yn y dyfodol. A gaf i ychwanegu trefniadau Ysbyty Alltwen, Tremadog, i’r rhestr o arferion da? Ond mae angen i’r arferion da yma gael eu rowlio allan erbyn hyn.

Mae angen symud i ddileu’r ffiniau artiffisial rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac mae angen i ysbytai cymunedol fod yn rhan allweddol o hyn—

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda? Rydych ymhell dros yr amser.

Rydym yn galw ar y Llywodraeth i roi’r gorau i gau’r clytwaith o ysbytai cymunedol, a hefyd i symud i greu hybiau gofal ac iechyd cymunedol newydd, fel yr un yr wyf i’n gobeithio ei weld yn Waunfawr yn fy etholaeth i cyn hir. Mae’r rhain yn rhan bwysig o’r gadwyn ofal yr ydym am ei gweld yng Nghymru i’r dyfodol.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl heddiw. Gyda’r rhagolwg y bydd nifer y bobl 65 oed a throsodd yn cynyddu oddeutu un rhan o dair yn ystod y 15 i 20 mlynedd nesaf, a thraean o’r boblogaeth oedolion yng Nghymru ag o leiaf un salwch cronig, rydym yn dod yn fwyfwy dibynnol ar ein sector gofal cymdeithasol. Yn anffodus, mae toriadau i gyllidebau awdurdodau lleol wedi rhoi straen ychwanegol ar ofal cymdeithasol, ac wedi cael effaith ganlyniadol ar ein GIG. Mae lefelau oedi wrth drosglwyddo gofal yn parhau i fod yn annerbyniol o uchel. Am y chwarter diwethaf y ceir ffigurau ar ei gyfer, gwelsom gynnydd o 2 y cant mewn achosion o oedi wrth drosglwyddo ac erbyn hyn mae dros 500 o gleifion yn treulio mwy o amser yn yr ysbyty nag sydd ei angen. Yn wir, wynebodd oddeutu 30 o gleifion oedi o fwy na 26 wythnos, a dyna hanner blwyddyn wedi’i threulio yn yr ysbyty heb fod angen.

Mae’r achosion hyn o oedi diangen yn costio miliynau o bunnoedd i’r GIG bob blwyddyn, ond mae’r gost i’r unigolyn yn anfesuradwy. Yn ôl Age Cymru, ymhlith y prif ffactorau sy’n gyfrifol am oedi wrth drosglwyddo gofal mae diffyg cyfleusterau priodol ar gyfer ailalluogi ac ymadfer, oedi hir wrth drefnu gwasanaethau i gynorthwyo pobl yn eu cartrefi eu hunain, a’r rhwystrau sy’n bodoli rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Canfu arolwg diweddar o reolwyr y GIG gan Gydffederasiwn y GIG fod llawer yn teimlo bod diffyg gwariant awdurdodau lleol wedi effeithio ar eu gwasanaethau. Felly, mae’n hollbwysig fod gennym wasanaethau gofal cymdeithasol sy’n effeithiol ac wedi’u hariannu’n dda a fydd yn cadw’r GIG yn gynaliadwy.

Polisi UKIP ac yn wir, un o’n dadleuon cynharach oedd ailgyflwyno ysbytai bwthyn cymunedol, neu fersiwn ddiwygiedig ohonynt. Mae gan ysbytai cymuned, neu ysbytai bwthyn, rôl hanfodol i’w chwarae yn darparu gofal seibiant a lleddfu’r broses o drosglwyddo’n ôl i leoliadau iechyd cymunedol i rai sydd wedi bod angen gofal mewn ysbyty. Nid oes angen i rai pobl aros yn yr ysbyty, ond ni allant fynd adref i fod ar eu pen eu hunain, neu am nad ydynt yn ddigon da am resymau eraill efallai, felly mae ysbytai bwthyn yn hanfodol.

Erbyn hyn mae gennym ychydig o dan 11,000 o welyau ysbyty a chyfraddau defnydd o bron 87 y cant. Pan drosglwyddwyd y gwaith o redeg y gwasanaeth iechyd yng Nghymru i’r Llywodraeth Lafur, roedd gennym bron i 15,000 o welyau ysbyty a chyfraddau defnydd o 79 y cant. Rwy’n sylweddoli bod pethau wedi newid a bod mwy o wasanaethau ar gael, ond os yw pobl yn cael eu rhyddhau’n rhy gynnar o’r ysbyty—a rhaid i ni gadw hyn mewn cof—oherwydd prinder gwelyau fel hyn, mae perygl uchel o atglafychu, a bydd hynny, unwaith eto, yn effeithio ar wasanaethau ariannol GIG. Lle y ceir prinder gwelyau, y canlyniad yw rhestrau aros hwy, pwysau’r gaeaf sy’n para’r rhan fwyaf o’r flwyddyn, a’n GIG dan bwysau na all ei gynnal rhagor. Rydym yn cydnabod yn llwyr y ddyled na allwn byth mo’i had-dalu i ofalwyr a gwirfoddolwyr di-dâl.

Felly, gan gadw’r arian sydd ar gael mewn cof, a chyllideb nad yw’n gallu ymestyn llawer pellach, hoffwn weld y broses o gau ysbytai bwthyn cymunedol yn cael ei gwrthdroi a chyllid ar gyfer y sector gofal cymdeithasol yn cael ei gynyddu. Diolch yn fawr.

Rwy’n falch o gael cyfle i gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma. Wrth gwrs, mae’r ffaith ein bod ni i gyd yn byw yn hŷn yn destun dathliad, a dweud y gwir. Fel rydw i wedi’i ddweud o’r blaen am hyn i gyd, mae’n destun dathliad, llwyddiant y gwasanaeth iechyd. Yn ôl yn 1950 fe wnaeth y brenin ar y pryd arwyddo 250 o gardiau pen-blwydd i’r sawl a oedd yn 100 mlwydd oed y flwyddyn honno—250 ohonyn nhw trwy Brydain i gyd. Erbyn 1990, 40 mlynedd yn ddiweddarach, roedd angen i’r Frenhines Elizabeth, nawr, arwyddo 2,500 o gardiau i’r sawl a oedd yn 100 mlwydd oed. Ddwy flynedd yn ôl, roedd rhaid i’r Frenhines Elizabeth arwyddo 13,000 o gardiau i bobl yn y Deyrnas Unedig a oedd yn 100 mlwydd oed, ac ar ben hynny 14,000 o gardiau eraill y llynedd i’r sawl a oedd wedi cyrraedd eu 100 mlwydd oed. Felly, mae’n destun dathliad ein bod ni yn y sefyllfa lle rŷm ni, er efallai bod achos pryder i ‘work-life balance’ y Frenhines.

Ond ar ddiwedd y dydd, mae hyn yn achos dathliad, a’r synnwyr ydy: sut ydym ni’n mynd i ddelio efo’r ffrwydrad yma yn yr henoed, sydd i’r groesawu? Ie, rydym wedi colli gormod o wlâu. Yn gynyddol nawr fel meddygon teulu rydym yn cadw pobl adref yn eu cartrefi sydd yn eu 80au a’u 90au, yn fregus iawn ac yn sâl iawn. Mewn blynyddoedd a fu, buasem ni wedi eu danfon nhw i fewn i ysbyty, ond rŵan ni fedrwn gyfiawnhau hynny achos nid oes gwely ar gael, felly rydym yn gorfod cadw’r bobl yma, yn hen ac yn fregus, yn eu cartrefi. Rydym yn hollol ddibynnol ar y gofal cymdeithasol yn y cartrefi. Mae’r gofal yna yn fendigedig y rhan fwyaf o’r amser, mae’n rhaid i mi ddweud, ac rwyf i’n hollol ddibynnol arno fo fel meddyg teulu, neu buasai’r system yn cwympo yn deilchion. Mae’n rhaid i ni gydnabod—rydym wastad yn sôn am y gwasanaeth iechyd yn fan hyn, ond os ydy’r gwasanaeth gofal cymdeithasol yn mynd, mae o’n gyfan gwbl yn tanseilio bodolaeth y gwasanaeth iechyd. Nad anghofier hynny.

I athronyddu ychydig bach ynglŷn â’r ffordd orau ymlaen, roeddwn yn gwrando ar Eluned Morgan mewn dadl fer rai misoedd yn ôl yn sôn am yr angen am ail-greu gwasanaeth gofal cymdeithasol. Rwy’n cytuno gyda hynny, achos mae eisiau ‘revolution’, fel y buasai Suzy’n dweud, achos rydym wedi mynd i ddiystyru pwysigrwydd gofal fel dimensiwn. Mae pawb yn edrychyd ar feddygon a nyrsys, ac yn dweud eu bod nhw’n ffantastig, ac mae’r parch bendigedig yma—ond yng nghanol yr holl dechnoleg a’r gallu a’r uwch-seinyddion a’r pelydr X a phob peth, rydym wedi mynd i israddio gofal tyner, tosturiol tuag at berson arall. Rydym wedi israddio hynny, ac rydym wedi colli hynny—nid ydym yn gallu ei wneud o—ac nid ydym yn rhoi’r parch y dylai’r sawl sydd yn gofalu ei gael. Rydym ni’n gweld hynny, fel mae Sian Gwenllian wedi dweud, efo’r ‘zero-hours contract’ ac ati. Nid ydych chi’n cael hynny efo nyrsys a meddygon, ond mae gofalwyr yn gorfod eu derbyn nhw, achos, fel cymdeithas, nid ydym ni’n dangos digon o barch i’r syniad yma o ofalu am gyd-ddyn, ac rydym ni wedi colli hynny. Roeddem ni’n arfer, yn ein hysbytai, pan nad oeddem ni’n gallu gwneud yr holl fedrusrwydd yma, yr holl lawdriniaethau bendigedig, gofalu yn dyner am ein cleifion achos nid oedd yna ddim llawer o bethau eraill yr oeddem ni’n gallu eu gwneud, yntife. Ond nawr, rydym ni wedi anghofio am bwysigrwydd jest gofalu a bod yn dosturiol tuag at berson arall ac rydym ni wedi ei israddio fo’n gyfan gwbl ac wedi ei ddatganoli fo i bobl, falle, sydd â dim cymwysterau. Dim ond yn ddiweddar yr ydym ni wedi cael deddfwriaeth sydd yn golygu bod ‘care support workers’—gofalwyr, felly—yn mynd i gael eu cofrestru. Wel, ni fyddech chi’n dychmygu sefyllfa lle’r oedd nyrs nad oedd wedi ei gofrestru yn edrych ar eich ôl chi na meddyg nad oedd wedi cael ei gofrestru yn edrych ar eich ôl chi, ond rydym ni’n caniatáu gofalwr heb ei gofrestru i edrych ar eich ôl chi. Mae angen mynd i’r afael â’r holl system, a’i hailgynllunio hi.

Hefyd, mae’r agwedd tai, hynny yw ‘sheltered accommodation’, yn allweddol bwysig. Mae ishio newid y system—ie, bod yn ‘revolutionary’, fel buasai Suzy’n ei ddweud. Ac fel mae Eluned Morgan hefyd wedi dweud, mae ishio creu system newydd o ofal cymdeithasol sy’n mynd i’r afael â’r busnes tai hefyd, a ‘sheltered accommodation’—llwyth ohonyn nhw, rhwydwaith ohonyn nhw—fel ein bod ni’n gallu gofalu am ein henoed yn iawn yn y gymuned. Diolch yn fawr.

Roeddwn yn gobeithio gwneud cyfraniad mwy cynhwysfawr i’r ddadl hon heddiw, ond mae peswch ofnadwy’n golygu fy mod yn mynd i orfod ei gwtogi, fel nad wyf yn rhannu fy mheswch epig, cras â’r Siambr.

Rwyf am ddechrau drwy groesawu’r buddsoddiad ychwanegol o £10 miliwn i ofal cymdeithasol, i gydnabod y galwadau ychwanegol ar ofal cymdeithasol, ond rydym i gyd yn gwybod bod angen i ni ystyried sut yr adeiladwn ar hyn, wrth symud ymlaen. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Dai, mae pobl yn byw yn hwy. Dylem yn wir fod yn falch o hynny a dathlu hynny, ond ni allwn anwybyddu’r canlyniad—y pwysau cynyddol ar ein gwasanaethau—a bydd angen i ni wneud mwy i weithio gyda’n gilydd i ddarparu gwasanaethau a chymorth arloesol o fewn cyd-destun ariannol tynn.

Rwy’n falch fod fy nghyngor fy hun yn Sir y Fflint yn cadw tri chartref gofal yn fewnol, a chefais y pleser o ymweld â Chartref Gofal Croes Atti yn fy etholaeth ychydig wythnosau yn ôl, a chael cyfle i sgwrsio gyda’r trigolion hyfryd a defnyddwyr dydd, yn ogystal â’r staff gweithgar, gwych. Un o’r trigolion y cyfarfûm â hi oedd Jessie Joy, a oedd yn 100 mlwydd oed, a phan ofynnais iddi beth oedd y gyfrinach i gael bywyd hir ac a oedd unrhyw wybodaeth y gallai ei rhannu â mi, y cyngor a roddodd i mi oedd, ‘Peidiwch â dangos yn y ffenestr y cyfan sydd gennych yn y siop.’ [Chwerthin.]

Ond i fod o ddifrif, rydym yn ymwybodol iawn fod pwysau’r costau ar gartrefi gofal a darparwyr gofal cartref yn gwaethygu fwyfwy. Wrth symud ymlaen, rwy’n meddwl bod angen i’r holl bartneriaid—awdurdodau lleol, Llywodraeth Cymru a byrddau iechyd—ddatblygu modelau newydd o ddarpariaeth a arweinir gan y sector cyhoeddus, ond hefyd mae angen i ni ddefnyddio cymorth busnes, argaeledd cyfalaf a chynlluniau’r gweithlu i weithio gyda’r busnesau bach a chanolig eu maint sy’n darparu gofal. Mae fy awdurdod fy hun yn Sir y Fflint wedi arwain ar hyn drwy ariannu rheolwr prosiect i weithio gyda darparwyr gofal cartref a chartrefi gofal i wneud eu busnesau’n fwy cynaliadwy yn y tymor canolig, ond dylai hyn hefyd fod yn fater allweddol i fyrddau iechyd i fynd i’r afael â’r modd y gallant gefnogi darparwyr gofal.

Er bod llawer mwy o gymorth i ofalwyr di-dâl drwy fod yr awdurdod lleol a’r sector gwirfoddol yn gweithio gyda’i gilydd yn fy mhrofiad i, mae angen hefyd inni adeiladu ar y gwaith hwn i ddatblygu atebion arloesol a chynaliadwy i gau’r bwlch sy’n dal i fod weithiau rhwng ysbytai aciwt, ysbytai cymuned a mathau eraill o ofal seibiant a gofal cartref. Drwy’r gofal a roddir i fy nain, sydd bellach yn tynnu at ei 90 oed—mae’n siŵr na fydd yn diolch i mi am ddweud wrth y Cynulliad faint yw ei hoed—rwyf wedi gweld o lygad y ffynnon mewn gwirionedd, ar hyn o bryd ac yn y 18 mis cynt, y rôl y mae ysbytai cymuned yn ei chwarae wrth ddarparu gofal cam-i-fyny a cham-i-lawr. Mae’n ymwneud â mwy na lleddfu pwysau ar ysbytai aciwt; mae’n golygu hefyd fod y cleifion sy’n aml yn oedrannus yn cael y gofal sydd ei angen arnynt yn agosach i’w cartref ac mewn amgylchedd sy’n peri llai o straen.

Ac ar destun ysbytai cymuned, mae’n rhaid i mi dalu teyrnged i ddycnwch ac ymroddiad grŵp ymgyrchu ysbyty Fflint, grŵp yr ymrwymais i weithio gyda’u cynrychiolwyr, cyn yr etholiad ac ers i mi gael fy ethol yn Aelod Cynulliad dros Delyn, i ddod o hyd i ateb sy’n gwasanaethu’r gymuned heddiw yn y ffordd orau, ateb sy’n gynaliadwy ar gyfer y dyfodol.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle hwn i gyfrannu mewn dadl mor bwysig heddiw, ac fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Suzy Davies, fe fydd yna gyfleoedd pellach. Rwy’n credu’n gryf ei fod yn sicr yn un o faterion pwysicaf a mwyaf allweddol ein dyddiau ni. Diolch.

Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad yn y ddadl hon ar rôl gofalwyr ifanc a’r rhan y maent yn ei chwarae yn cadw ein system iechyd a gofal cymdeithasol i redeg a’r cymorth, neu ddiffyg cymorth—yn aml iawn, neu’n rhy aml, ddywedwn i—o ran yr hyn sydd yno i’w helpu. Amcangyfrifir bod dros 11,000 o ofalwyr sy’n blant neu’n oedolion ifanc yng Nghymru, er ei fod yn debygol o fod yn amcangyfrif rhy isel, yn amlwg, gan na fuasem yn gwybod am lawer ohonynt. Ni fuasai nifer ohonynt, wrth gwrs, yn nodi eu hunain fel rhai â chyfrifoldebau gofalu. Mae bod â’r mathau hynny o gyfrifoldebau yn rhoi plentyn o dan anfantais o ran eu cyfleoedd addysgol. Yn aml, ni fydd gofalwyr ifanc yn cael yr un cyfleoedd â phlant eraill i ddysgu a chwarae.

Dywedir wrthyf fod gofalwyr ifanc yn colli 48 diwrnod o ysgol ar gyfartaledd, naill ai’n llawn neu’n rhannol oherwydd eu rôl ofalu bob blwyddyn. Mae’r ffigurau hefyd yn awgrymu bod oddeutu 68 y cant o ofalwyr ifanc yn cael eu bwlio yn yr ysgol, a dim ond hanner y gofalwyr ifanc sydd â pherson penodol yn yr ysgol sy’n gwybod eu bod yn ofalwyr ac yn eu helpu. Felly, nid yw’n syndod efallai y bydd un o bob pum gofalwr yn dod yn rhywun nad yw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant pan fyddant yn gadael yr ysgol—un o bob pump. Pam nad yw gofalu yn cael ei ystyried yn waith, er yn waith di-dâl—mae’n bosibl mai dyna ran o’r broblem yma.

Felly, mae’n aberth enfawr. Mae’r plant hyn yn aberthu’n enfawr. Cofiwch, pe na baent yn gofalu, y GIG a gofal cymdeithasol a fuasai’n gwneud y gwaith yn eu lle ac yn talu’r pris. Ond mae’r gefnogaeth rydym yn ei chynnig i’r plant hyn, rhaid i mi ddweud, yn gwbl warthus. Rwyf eisoes wedi tynnu sylw at y ffaith nad oes gan hanner y gofalwyr berson penodol yn yr ysgol a all helpu a chefnogi gofalwr. Yn amlwg, mae angen cael llawer mwy o gymorth a gweithio rhwng awdurdodau lleol ac ysgolion i roi’r gefnogaeth honno ar waith. Ond rydym yn dechrau o sylfaen isel yma, wrth gwrs. Nid yw’r wybodaeth a ddarperir i bobl ifanc yn ddigon da o gwbl. Yn ôl Cynhalwyr Cymru, mae gwefan un awdurdod lleol i’w gweld yn gwahardd gofalwyr unrhyw un o dan 18 oed rhag cael mynediad at asesiad o anghenion gofalwyr. Mae angen diweddaru’r wefan honno o leiaf.

Wrth gwrs, nid pobl ifanc â chyfrifoldebau gofalu yn unig sy’n talu’r pris am fethiant ein cenhedlaeth i’w hamddiffyn. Mae yna hefyd rieni â chyfrifoldebau gofalu am blant a welodd eu cymorth yn cael ei dorri gan newidiadau i nawdd cymdeithasol. Mae pawb ohonom yn gyfarwydd â’r dreth ystafell wely, wrth gwrs, ac yn ddiweddar mae’r achos penodol yng ngorllewin Cymru yn enghraifft o hyn. Ond hefyd mae yna 4,000 o deuluoedd â phlant anabl yr effeithiwyd arnynt gan y penderfyniad i dorri Cronfa’r Teulu a ddisgrifiwyd, wrth gwrs, fel rhaff achub.

Ceir rhieni hefyd sydd â phlant ar y sbectrwm awtistig sydd wedi tynnu sylw cyson at y diffyg cymorth a’r frwydr sy’n ofynnol i gael y cymorth sydd ei angen arnynt. Felly, yn amlwg, mae angen llawer iawn o welliant yn ein system gofal cymdeithasol a’n system addysg os ydym am fynd ati o ddifrif i gefnogi’r rhai sy’n rhoi cymaint yn gyfnewid am gyn lleied.

Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru, a alwodd am gyflwyno rhaglen gofalwyr ifanc yn ysgolion Cymru—un a all fod yn rhan lawn ac annatod o’r cwricwlwm newydd. Mae yna newidiadau ar y gweill yn y cwricwlwm, ac mae’n amlwg fod cyfle yno i fynd i’r afael â rhai o’r meysydd hyn. Buasai’r rhaglen yn darparu canllaw cam wrth gam i adnabod, cynnwys a chefnogi gofalwyr ifanc. Buasai’n cyfarparu ysgolion ag arferion effeithiol ac yn achredu’r gwaith y mae ysgolion yn ei wneud i gefnogi gofalwyr ifanc. Buasai’r rhaglen yn seiliedig ar y rhaglen ar gyfer gofalwyr ifanc mewn ysgolion yn Lloegr, a ddatblygwyd ac a gyflwynir ar y cyd gan Ymddiriedolaeth y Gofalwyr a Chymdeithas y Plant yno. Mae’r rhaglen wedi bod ar waith yn Lloegr ers ymhell dros flwyddyn bellach, ac mae gwerthusiadau cychwynnol wedi dangos bod y rhaglen yn hynod o effeithiol. Er enghraifft, o’r ysgolion a gymerodd ran, dywedodd 94 y cant eu bod wedi nodi mwy o ofalwyr ifanc yn eu hysgol, roedd 91 y cant wedi gweld effaith gadarnhaol ar gyflawniad gofalwyr ifanc yn eu hysgol, ac roedd bron i dri chwarter wedi sylwi ar lefelau presenoldeb gwell ymysg y gofalwyr ifanc hynny hefyd. Felly, mae llawer y gallwn ei ddysgu ac ystyried ei efelychu yng Nghymru yn hynny o beth.

Mae Llywodraeth yr Alban hefyd wedi ariannu cronfa seibiant byr yn y trydydd sector ers 2010, gyda ffocws ar ‘respitality’—cyfuniad o seibiant a lletygarwch. Gall hyn greu nifer o fanteision wrth gwrs—manteision amlwg i’r rhai sy’n darparu gofal a seibiant ar eu cyfer, ond hefyd mae darparu seibiant yn ystod y tymor tawel yn rhatach, felly mae’n darparu gwell gwerth am arian, ond hefyd mae’r incwm ychwanegol yn cael ei ddarparu yno hefyd ar gyfer busnesau twristiaeth ar adeg dawelach o’r flwyddyn. Nawr, rwy’n gwybod bod maniffesto Llafur wedi ymrwymo i ymchwilio i gynllun seibiant cenedlaethol. Nid oedd yn ymddangos yn y rhaglen lywodraethu, ond deallaf fod cynlluniau ar y gweill, a buasai’n dda clywed y newyddion diweddaraf am hyn y prynhawn yma.

Am bob £1 a fuddsoddir mewn cymorth i ofalwyr, mae’n dod ag elw ar fuddsoddiad o £4, ac arbedir £8 biliwn o bunnoedd yng Nghymru bob blwyddyn gan y gofal y mae gofalwyr yn ei ddarparu. Felly, mae’r ystadegau’n gwneud eu hachos eu hunain dros fuddsoddi mewn gofalwyr, a gofalwyr ifanc yn arbennig. Edrychaf ymlaen at glywed beth arall y mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud pan fyddant yn ymateb i’r ddadl hon.

Hoffwn adleisio’r sylwadau a wnaed gan Aelodau eraill ar y diolch sy’n ddyledus i ofalwyr di-dâl. Mae’n hanfodol ein bod yn eu gwerthfawrogi ac yn eu parchu, ac rwy’n meddwl bod Llyr wedi nodi pwynt pwysig iawn am ofalwyr ifanc yn arbennig.

Heddiw, rwyf am sôn am effaith y gronfa gofal canolraddol. Mae’n enghraifft dda iawn o ble y mae integreiddio gwell rhwng gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn bodoli’n ymarferol, gan atal derbyniadau diangen i’r ysbyty ac oedi wrth ryddhau o’r ysbyty. Ceir un enghraifft o’r llwyddiant hwn yn fy etholaeth i. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £0.5 miliwn mewn cronfeydd cyfalaf a £390,000 mewn cronfeydd refeniw i ddatblygu’r uned gofal canolraddol yng nghartref preswyl Parklands ym Malpas. Mae’r gwaith ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru, bwrdd iechyd Aneurin Bevan a Chyngor Dinas Casnewydd wedi darparu man lle y gall cleifion sy’n ddigon iach i adael yr ysbyty, ond nad ydynt yn gallu dychwelyd adref eto, gael y gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt ar yr adeg honno.

Rhwng 1 Ebrill a 31 Rhagfyr 2016, derbyniwyd 55 o bobl i Parklands, gydag arhosiad cyfartalog o bedair wythnos. O’r rhai a dderbyniwyd, chwech o bobl yn unig a ddychwelodd i’r ysbyty, gyda 47 yn gallu dychwelyd i’w cartrefi eu hunain. Mae profiadau dau o fy etholwyr yn dangos y gwahaniaeth y mae’r cyfleuster hwn wedi ei wneud i’r unigolion hyn a’u teuluoedd. Cafodd un etholwr ei dderbyn yn dilyn strôc. Roedd ei symudedd a’i leferydd wedi’u cyfyngu ac roedd wedi colli llawer o bwysau. Cafodd gymorth gan y tîm adsefydlu niwrolegol cymunedol yn Parklands, a oedd yn cynnwys therapydd galwedigaethol, ffisiotherapydd, dietegydd a therapydd lleferydd ac iaith. Yn ystod ei arhosiad o tua chwe wythnos, magodd bwysau a gwellodd ei symudedd a’i leferydd, a olygai ei fod yn gallu dychwelyd adref i fyw gyda’i wraig.

Cafodd cyn-breswylydd arall o Parklands ei atgyfeirio yn dilyn sawl arhosiad yn yr ysbyty, oherwydd dirywiad cyffredinol yn ei hiechyd, ac nid oedd yn gallu ymdopi gartref. Teimlai fod angen iddi gael gofal preswyl ond cafodd gyfle i aros yn Parklands gyntaf. Arhosodd yn Parklands am oddeutu 10 wythnos, ond yn gynnar yn ei harhosiad, roedd wedi magu digon o hyder i ddychwelyd adref. Gyda chymorth staff, adferodd ei symudedd, ac yn dilyn cyfarfod gyda’i theulu, sylweddolodd y gallai fyw’n annibynnol. Gosodwyd lifft risiau i’w galluogi i gael mynediad at bob rhan o’i heiddo a dychwelodd adref gyda phecyn gofal. Nid yw wedi cael ei haildderbyn i’r ysbyty ers hynny.

Mae yna lawer mwy o enghreifftiau y gallwn gyfeirio atynt, a phob un ohonynt yn dangos bod Parklands wedi gallu personoli anghenion gofal yr unigolyn. Mae’r math hwn o ofal cam-i-fyny, cam-i-lawr yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl a’u teuluoedd, fel y gwelais i a’r Gweinidog drosom ein hunain. Mae’r gronfa gofal canolraddol yn gallu gwella ansawdd bywyd i lawer sydd angen gofal cymdeithasol a lleddfu’r pwysau ar welyau ysbyty. Gyda phoblogaeth sy’n heneiddio, mae mwy o ddarpariaethau llety fel Parklands yn hanfodol er mwyn sicrhau bod pobl yn aros yn eu cartrefi cyhyd ag y bo modd.

Mae 11 mlynedd bellach ers i mi lansio CHANT Cymru ar gais ymgyrchwyr ledled Cymru a oedd yn ymladd dros gadw gwelyau lleol mewn ysbytai cymuned. Roedd ymgyrchwyr yn erbyn cau Ysbyty Cymuned Chatsworth House ym Mhrestatyn wedi gofyn i mi ffurfio CHANT Cymru—Ysbytai Cymuned yn Gweithredu’n Genedlaethol Gyda’i Gilydd—i ddod â grwpiau lleol at ei gilydd o bob rhan o Gymru a oedd yn ymgyrchu i achub eu hysbytai cymuned lleol a oedd dan fygythiad gan raglen gau Llywodraeth Lafur Cymru ar y pryd.

Roedd gwrthwynebiad eang i gau eisoes wedi cynhyrchu protestiadau cyhoeddus poblogaidd ar draws Cymru gyfan, a CHANT Cymru oedd llais cenedlaethol yr ymgyrchwyr yn y frwydr i achub eu hysbytai cymuned. Roeddem yn hyrwyddo ar lefel genedlaethol rôl ysbytai cymuned yn darparu gofal iechyd o safon, yn cefnogi ymgyrchoedd lleol ac yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif dros ei haddewid i ddiwallu anghenion iechyd ei chleifion a darparu gofal iechyd lleol hygyrch. Arweiniais ddadl ar hyn yma, cynhaliwyd rali ar risiau’r Senedd a fynychwyd gan fyseidiau o bobl o bob cwr o Gymru, ac fe lwyddasom i sicrhau bod hwn yn un o’r pynciau allweddol yn etholiad y Cynulliad yn 2007.

Cyhoeddodd Llywodraeth glymblaid newydd Cymru ei bod yn gwneud dro pedol. Ym mis Mawrth 2010, dywedodd y Gweinidog Iechyd Llafur,

‘Ni wn am ddim bygythiadau i ysbytai cymunedol ar draws Cymru.’

Fodd bynnag, pan ddychwelodd Llafur i rym un blaid yng Nghaerdydd yn 2011, aethant ati eto i wthio yn eu blaenau gyda’u rhaglen i gau ysbytai cymuned. Ysgrifennodd cyngor iechyd cymuned Gogledd Cymru at y Gweinidog Iechyd ar y pryd yn mynegi pryderon ynglŷn â pha mor gadarn oedd y wybodaeth a ddarparwyd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac a ddefnyddiwyd ganddynt i lywio eu penderfyniadau i gau ysbytai cymuned yn y Fflint, Llangollen, Blaenau Ffestiniog a Phrestatyn. Collwyd dwsinau o welyau cymunedol, er gwaethaf lefelau defnydd gwelyau o 95 y cant ac uwch. Dywedodd y meddyg teulu a sefydlodd y cynllun peilot yng ngogledd Cymru, y cynllun gofal cartref gwell, gyda’r bwrdd iechyd y byddai hyn

‘yn llorio gwasanaeth sydd eisoes yn aml dan bwysau ar hyn o bryd,’ ac na fydd

‘rhan ganolog o’r ad-drefnu arfaethedig ym maes gwasanaethau iechyd—darparu mwy o ofal yng nghartrefi pobl—yn llenwi’r bwlch o ganlyniad i gau ysbytai cymuned.’

Anwybyddodd y Llywodraeth Lafur hon refferendwm y Fflint, pan bleidleisiodd 99.3 y cant o blaid dod â gwelyau i gleifion mewnol yn ôl i’r Fflint, ac yna anwybyddodd refferendwm Blaenau Ffestiniog pan bleidleisiodd mwyafrif llethol o blaid dod â gwelyau yn ôl yno.

Pan ymwelais ag Ysbyty Treffynnon, dywedodd staff yno wrthyf y buasai buddsoddiad ychwanegol yn ein hysbytai cymuned lleol, megis Treffynnon, a gwelyau cymunedol y GIG yn y Fflint yn tynnu pwysau oddi ar ein hysbytai cyffredinol, yn helpu i fynd i’r afael ag argyfwng adrannau damweiniau ac achosion brys ac yn galluogi’r bwrdd iechyd i ddefnyddio’i adnoddau yn fwy effeithlon. Fel y dywedodd pennaeth y GIG yn Lloegr, dylai ysbytai cymuned llai o faint chwarae rhan fwy, yn enwedig wrth ofalu am gleifion hŷn.

Yn nigwyddiad Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yng Nghynulliad Cymru fis Mehefin diwethaf ar gryfhau ymarfer cyffredinol er mwyn cefnogi’r GIG, clywsom fod ymarfer cyffredinol yng Nghymru yn darparu 90 y cant o ymgynghoriadau’r GIG, 27.8 y cant o’r gyllideb, a bod tanfuddsoddi hirdymor yn golygu bod cyllid ar gyfer ymarfer cyffredinol wedi bod yn gostwng o’i gymharu â’r GIG yng Nghymru yn gyffredinol.

Ac eto rydym yn wynebu heriau sylweddol poblogaeth sy’n heneiddio ac yn tyfu. Mae ymgynghoriadau yn mynd yn hwy ac yn fwy cymhleth wrth i ni ddelio â nifer gynyddol o gleifion gyda mwy nag un cyflwr cronig.

Clywsom ganddynt hefyd fod gwelyau cymunedol y GIG yn ychwanegu at yr amrywiaeth o bethau y gall meddygon teulu eu gwneud, gan gynnwys gofal seibiant a cham-i-lawr, i gynorthwyo’r sector sylfaenol a’r sector eilaidd. Os yw o ddifrif yn golygu’r hyn y mae’n ei ddweud am gydgynhyrchu ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau gwrando ar y gweithwyr proffesiynol hyn a llunio a darparu gwasanaethau lleol gyda chlinigwyr a chymunedau lleol.

Mae rhaglen Gogledd Cymru Iach yn nodi gofyniad i fynd i’r afael â materion yn ymwneud ag amddifadedd a thlodi ar lefel gymunedol leol drwy gydgynhyrchu. Fel y dywedodd Prif Swyddog Meddygol Cymru yn ei adroddiad blynyddol ar gyfer 2015-16,

Gall y dull rhagnodi cymdeithasol wella hunan-barch, hwyliau, cyswllt cymdeithasol a sgiliau trosglwyddadwy—a lleihau’r galw am wasanaethau iechyd.

Mae’r Rhwydwaith Cydgynhyrchu ar gyfer Cymru, Mae Pawb yn Rhan o Hyn, wedi tynnu sylw, er enghraifft, at gynllun rhagnodi cymdeithasol Green Dreams: Creating Health through Community a sefydlwyd gan feddyg teulu yn Lloegr. Fel y dywed prif swyddog meddygol Cymru,

‘Gallai cydgynhyrchu gyda chymunedau fod yn ffordd sy’n galluogi staff y sector cyhoeddus i ymateb i raddiant cymdeithasol o ran angen iechyd.’

‘Cydgynhyrchu yw’r ffordd orau o ddeall sut y gellir trefnu gofal sylfaenol a gofal cymunedol yn fwyaf effeithiol.’

‘Ymddengys bod deall asedau cymunedol a gweithio cydgynhyrchiol yn hollbwysig i bractisau meddygon teulu, canolfannau adnoddau gofal sylfaenol a chlystyrau gofal sylfaenol.’

Ac os caf ychwanegu, yn hollbwysig ar gyfer ysbytai cymuned a gwelyau cymunedol hefyd?

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl bwysig hon. Rwy’n credu bod y rhan fwyaf o’r pwyntiau yr oeddwn am eu nodi wedi cael sylw bellach. Felly, fe gyfyngaf fy nghyfraniad i’r ddadl hon i’r rhan o’r cynnig sy’n ymdrin yn benodol ag ysbytai cymuned ac yn arbennig, pwysigrwydd datblygu’r agenda integreiddio.

Rwy’n tybio bod pawb, fel minnau, yn rhoi pwys mawr ar ein hysbytai cymuned lleol, ond yn anffodus, rwy’n meddwl bod geiriad y cynnig yn awgrymu mai cadw pob ysbyty cymuned presennol ar agor yw’r ateb ar gyfer darparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y gymuned. Mae’n ddigon posibl y gallai rhai ysbytai cymuned presennol ddarparu’r sylfaen ar gyfer rhai cynlluniau yn y gymuned, gan ddarparu ystod o wasanaethau gofal iechyd, fel practisau meddygon teulu, gwasanaethau deintyddol, optegwyr a fferyllfeydd, a bod yn sylfaen hefyd ar gyfer darparu gofal cymdeithasol. Ond mewn gwirionedd gallai polisi cyffredinol o gadw pob ysbyty cymuned ar agor fod yn rhwystr, mewn rhai achosion, i gynlluniau ar gyfer integreiddio gwasanaethau iechyd a gofal yn well.

Mae yna enghreifftiau gwych i’w cael yn barod, a soniodd Sian Gwenllian am rai yn ei hetholaeth, canolfannau un stop ar gyfer darparu iechyd a gofal cymdeithasol. Yn fy etholaeth mae gennyf ddwy enghraifft wych, ac un ohonynt yw Parc Iechyd Keir Hardie ym Merthyr Tudful, a’r llall yw’r ganolfan iechyd a gofal cymdeithasol integredig yn Rhymni. Credaf mai i’r cyfeiriad hwnnw y dylid teithio, yn gyffredinol, o ran darpariaeth gymunedol.

O’r cyfraniadau a glywsom gan Mark Isherwood a Hannah Blythyn, rwy’n gwybod pa mor emosiynol y gall cynigion i gau ysbytai cymuned fod, ond ni ddylai hynny ein rhwystro rhag yr angen i fwrw ymlaen â’r broses o integreiddio gofal cymdeithasol ac iechyd, a ni ddylai beri i ni, yn y tymor byr ac er hwylustod gwleidyddol yn unig, i gadw ysbytai cymuned anghynaladwy yn agored heb gyfiawnhad, os yw gwneud hynny’n atal y gwaith o ddatblygu gwasanaethau iechyd a gofal integredig lleol cynaliadwy.

A wnewch chi ildio? A fuasech yn cytuno, gan gydnabod—[Anghlywadwy.]—bod angen adnewyddu hen adeiladau anaddas, na ddylid bod wedi gwneud hynny heb bontio a heb fod gwelyau eraill ar gael yn eu lle?

Rwy’n deall hynny’n iawn ac yn cytuno. Wrth symud gwasanaethau neu gau gwasanaethau ysbyty, mae angen cael gwasanaethau yn eu lle cyn cau gwasanaethau eraill. Rwy’n meddwl mai’r pwynt rwy’n ceisio ei wneud yw na ddylem ddefnyddio cau ysbytai cymuned, a gwrthwynebu cau ysbytai cymuned, am ddim rheswm heblaw’r ffaith fod y gymuned eisiau gwrthwynebu hynny, oherwydd rwy’n meddwl bod pawb yn awyddus i gadw’r hyn sydd ganddynt. Byddaf yn meddwl weithiau fod yn rhaid i ni edrych ar y darlun ehangach, a dyna’r pwynt yr oeddwn yn ei wneud mewn gwirionedd.

Felly, byddaf yn cefnogi’r gwelliant gan Lywodraeth Cymru sy’n cydnabod y rôl ehangach y gallai ysbytai cymuned ei chael, ond sy’n cydnabod yn allweddol arwyddocâd y gronfa gofal integredig gwerth £60 miliwn a’r gronfa £40 miliwn i ddatblygu canolfannau iechyd a gofal cymdeithasol integredig, ac efallai y bydd ysbytai cymuned wrth wraidd hynny, neu efallai na fyddant.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd, Rebecca Evans.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn yr ychydig funudau sydd gennyf i ymateb i’r ddadl heddiw, buasai’n amhosibl i mi roi popeth sydd gennyf yn y siop yn y ffenestr, i ddefnyddio ymadrodd Hannah, gan ei bod wedi bod yn ddadl mor eang ac rydym yn gwneud cymaint yn y maes hwn.

Ond fe ddechreuaf drwy ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu gofal cymdeithasol fel sector o bwys strategol cenedlaethol. Nid yw hon yn ymagwedd newydd, wrth gwrs—datblygwyd ein Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 mewn ymateb i Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru 2011, ‘Gwasanaethau Cymdeithasol Cynaliadwy i Gymru: Fframwaith ar gyfer Gweithredu’. Er bod y galw’n cynyddu ar draws y gwasanaethau cymdeithasol, a bod y rhagolygon ariannol ar gyfer yr holl wasanaethau cyhoeddus yn anodd, mae’r Ddeddf yn seiliedig ar yr egwyddor sylfaenol fod angen i ni wneud mwy na mynd ar drywydd yr arbedion effeithlonrwydd amlwg yn unig. Mae’r Ddeddf yn rhoi fframwaith cyfreithiol newydd i ni ar gyfer y ffordd y darparwn wasanaethau gofal a chymorth.

Yng Nghymru, rydym yn parhau i fuddsoddi mewn gofal cymdeithasol er mwyn sicrhau y darperir gofal a chymorth o ansawdd uchel. Mae’r gyllideb ar gyfer 2017-18 yn cynnwys £25 miliwn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, a chroesawyd y cymorth ychwanegol hwn gan lywodraeth leol, a bydd yn helpu i ymateb i’r pwysau. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi £10 miliwn pellach o gyllid rheolaidd er mwyn helpu i reoli effaith y cyflog byw cenedlaethol.

Y ffordd orau i godi safonau yw drwy gael partneriaid i weithio gyda’i gilydd. Er mwyn cynyddu cydnerthedd mewn iechyd a gofal cymdeithasol, mae angen i ni fabwysiadu ymagwedd system gyfan tuag at gynllunio a darparu gwasanaethau. Datblygwyd y gronfa gofal canolraddol i ddatblygu modelau newydd ac arloesol o weithio integredig rhwng y sector iechyd, y sector gwasanaethau cymdeithasol, y sector tai, y trydydd sector a’r sector annibynnol. Neilltuwyd £60 miliwn eleni, ac mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn cynnwys ymrwymiad i gadw’r gronfa bwysig hon. Mae’r gronfa gofal canolraddol yn cefnogi mentrau sy’n atal derbyniadau diangen i’r ysbyty, derbyniadau amhriodol i ofal preswyl ac oedi wrth ryddhau o’r ysbyty. Mae’r mentrau hyn wedi creu capasiti yn y system ofal ac maent wedi gwella cysondeb yn y modd y darperir gwasanaethau yn y rhanbarthau.

Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) yn darparu ar gyfer sefydlu saith bwrdd partneriaeth rhanbarthol ar ôl troed ardal y bwrdd iechyd. Mae’r byrddau hyn yn dod ag iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, y trydydd sector a phartneriaid eraill at ei gilydd i ddatblygu’r gwaith o ddarparu gwasanaethau integredig yn effeithiol yng Nghymru. Eu diben yw gwella canlyniadau i bobl, a’u lles, a gwella effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y modd y darperir gwasanaethau. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ hefyd yn cynnwys ymrwymiad i fuddsoddi mewn cenhedlaeth newydd o ganolfannau iechyd a gofal cymdeithasol integredig. Neilltuwyd £40 miliwn i gefnogi hyn, ac mae sefydliadau yn y broses o flaenoriaethu cynlluniau fel rhan o’u gwaith ystadau a chynllunio gwasanaethau.

Felly, er y gallwn gefnogi pwynt 1 y cynnig heddiw, ni allwn gefnogi pwyntiau 2, 3 a 4, am nifer o resymau. Ceir oddeutu 384,000 o ofalwyr yng Nghymru sy’n darparu cymorth penodedig i’w hanwyliaid, ac rydym wedi clywed sut, yn ymarferol, y mae’r gofal hwn yn cyfateb i dros £8 biliwn y flwyddyn. Ond nid yw’n wir o gwbl i ddweud nad yw eu cyfraniad yn cael ei werthfawrogi. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod ein diolch yn fawr iawn i’n gofalwyr, a dyna pam ein bod wedi bod wrthi ers tro yn ceisio gwella bywydau gofalwyr. Yn 2000, cyhoeddwyd ein ‘Strategaeth Gofalwyr Cymru’, a oedd yn cynnig fframwaith ar gyfer darparu gwasanaethau a chymorth i ofalwyr. Yn 2010, cyflwynwyd y Mesur Strategaethau ar gyfer Gofalwyr (Cymru), gan wella ymhellach y cymorth sydd ar gael i ofalwyr yn lleol, a gwnaeth y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) arloesol ein galluogi i adeiladu ar ein cynnydd a chryfhau ein hymrwymiad i ofalwyr. Mae’r Ddeddf yn cydnabod yn glir y rôl allweddol a chwaraeir gan ofalwyr a bydd yn rhoi hawliau iddynt i asesiad a chymorth sy’n gyfartal â rhai’r bobl y maent yn gofalu amdanynt. Ac rwy’n gyfarwydd iawn â’r arolwg y cyfeiriodd Rhun ap Iorwerth ato, gan fy mod wedi bod yn ei drafod fy hun eisoes gyda’n fforwm gofalwyr, ac o ganlyniad, rwyf wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol yng Nghymru ynglŷn â’r materion a ddisgrifiwyd gennych, ac rwyf hefyd wedi gofyn i fy swyddogion edrych yn fanwl eto ar y canfyddiadau ac wrth gwrs, fe fydd yna broses fonitro dri cham ar gyfer gweithredu’r Ddeddf.

Hefyd, cyhoeddais y bwriad i adnewyddu ein strategaeth bresennol ar gyfer gofalwyr yn fy natganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ar Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr. Bydd y strategaeth yn cael ei datblygu mewn partneriaeth â rhwydweithiau gofalwyr, sefydliadau a gofalwyr eu hunain, gan ddatblygu perchnogaeth ar y cyd a thynnu sylw at y materion sy’n wirioneddol bwysig, ac rwy’n sicrhau’r Aelodau fod gofalwyr ifanc yn ffocws arbennig yn y gwaith hwn. Bydd y gwaith yn cynnwys archwilio ymagwedd genedlaethol tuag at ofal seibiant, gan fod gofalwyr yn dweud wrthym fod hyn yn flaenoriaeth bwysig iddynt, ac mae trafodaethau eisoes wedi dechrau gyda sefydliadau’r trydydd sector ar y manylion. A gallaf eich sicrhau hefyd fod peth o’r gwaith hwnnw’n cynnwys trafodaethau gydag Ymddiriedolaeth y Gofalwyr, yn ymwneud â’r dull o weithredu a ddisgrifiwyd yn yr Alban.

Yn y cyfamser, rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol weithio gyda’i gilydd i gynllunio a darparu gofal a chymorth mor lleol â phosibl. Mae hyn yn cynnwys gofal seibiant i gynorthwyo gofalwyr yn eu rôl hanfodol. Dylai gofal seibiant fod yn hyblyg a dylai allu digwydd mewn amrywiaeth eang o leoliadau, gan gynnwys yn y cartref ac yn y gymuned ehangach. Rwy’n ymwybodol fod cau ysbytai cymuned yn parhau i gael llawer o sylw, ond carwn gywiro Mark Isherwood: nid oes rhaglen gau ysbytai cymuned gan Lywodraeth Cymru. Mater i fyrddau iechyd lleol, gan weithio mewn partneriaeth â’u cymunedau lleol, yw penderfynu ar y gofal sy’n anghenrheidiol ar gyfer anghenion lleol.

Roeddwn yn cyfeirio at 2006, pan oedd yn amlwg iawn fod yna raglen o’r fath yn bodoli. Dyna pam y trefnwyd ymgyrch, gyda channoedd ar gannoedd o feiri a thrigolion ar y grisiau y tu allan. Yn baradocsaidd, ac yn rhyfedd, yn 2011, roedd y rhaglen gau a gyhoeddwyd gan y byrddau iechyd yr un fath yn union ag ymgyrch gau Llywodraeth Lafur Cymru bum mlynedd ynghynt.

Wel, Ddirprwy Lywydd, mae’n 2017 erbyn hyn, ac yn dibynnu ar anghenion ac amgylchiadau lleol, gall ysbytai cymuned chwarae rhan bwysig wrth gyflwyno ystod o gyfleusterau a gwasanaethau, gan gynnwys gofal seibiant. Fodd bynnag, mae gofal o ansawdd yn ymwneud â mwy nag adeiladau a niferoedd gwelyau yn unig. Mae nifer o hen ysbytai cymuned anaddas wedi cau yn y blynyddoedd diwethaf, ac rwy’n cydnabod bod yr ysbytai hyn yn boblogaidd ac yn annwyl iawn yn eu cymunedau lleol, ond nid oeddent bellach yn gallu darparu gofal sy’n briodol i gyrraedd safonau modern heddiw. Mae canolfannau adnoddau gofal sylfaenol newydd, wedi’u cyllido gan Lywodraeth Cymru, yn cymryd lle’r ysbytai hyn, ac maent yn darparu ystod fwy o wasanaethau mewn lleoliad modern, gan olygu bod pobl yn cael mwy o’r gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt yn agos i’w cartrefi. Yn aml, ceir beirniadaeth nad oes gwelyau cleifion mewnol yn y canolfannau newydd hyn, ond mae’n aml yn llawer mwy priodol i bobl dderbyn gofal drwy wasanaethau gwell yn y cartref. Mewn achosion lle y bernir bod angen clinigol am welyau cleifion mewnol, caiff y rhain eu darparu drwy’r ysbytai modern gerllaw, felly mae’n rhaid i’r pwyslais fod ar ansawdd y gwasanaeth a diwallu anghenion pobl, yn hytrach na’r man ffisegol lle y darperir y gofal hwnnw.

Mae ffrwd o fuddsoddiadau gofal sylfaenol a chymunedol yn cael ei chyflwyno fel rhan o flaenoriaethau’r byrddau iechyd ar gyfer eu hystadau, ac mae hyn yn gysylltiedig â’r gwaith yr ydym am ei weld yn cael ei wneud i gynyddu graddau a chyflymder y newid yn y gwasanaeth i leoliadau gofal sylfaenol a chymunedol. Nodwyd rhai cyfleoedd cynnar eisoes ar gyfer buddsoddi yn yr ystad sy’n eiddo i’r GIG wrth i’r rhaglen fuddsoddi fwy hirdymor gael ei datblygu. Rydym wedi cymeradwyo bron i £5 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer nifer o gynlluniau blaenoriaeth, ac mae cyfleoedd ar gyfer buddsoddi cyfalaf pellach yn 2017-18 a thu hwnt yn cael eu trafod gyda thimau’r byrddau iechyd wrth i waith cynllunio gwasanaethau ddatblygu, ac yn unol â’u cynlluniau tymor canolig integredig.

Bellach, rydym yn gweld manteision y dull hwn o weithredu. Gwelsom ostyngiad pellach yn ein ffigurau oedi wrth drosglwyddo gofal ar gyfer mis Rhagfyr, ac rwy’n disgwyl y caiff fy hyder ei wobrwyo gan ostyngiad pellach pan gyhoeddir ffigurau mis Ionawr cyn bo hir. Rwyf am sicrhau Rhun ap Iorwerth nad ydym yn hunanfodlon, fodd bynnag, a gallai fod o ddiddordeb i’r Aelodau wybod mai dewis cleifion yw’r prif achos dros oedi wrth drosglwyddo gofal mewn gwirionedd, yn hytrach na diffyg o ran niferoedd gwelyau. Felly, efallai bod y sefyllfa’n fwy cymhleth nag y mae’n ymddangos ar yr olwg gyntaf.

Gan droi at yr ail welliant, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies, rydym yn cytuno bod gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn chwarae rôl hanfodol wrth leihau galw y gellir ei osgoi ar ofal cymdeithasol drwy fynd ati i weithio yn y gymuned a gofal sylfaenol. Trwy dimau amlbroffesiynol, maent yn darparu gofal ataliol ac yn osgoi derbyniadau i’r ysbyty, gan ail-lunio’r ffordd y caiff cleifion eu cynorthwyo i fyw eu bywydau a rheoli eu cyflyrau’n well. Felly, rydym yn cefnogi’r gwelliant hwn.

Ac yn ddiddorol, ar ôl ystyried y sylwadau a wnaeth Rhun ap Iorwerth am gymhorthion ac addasiadau yn ystod y cwestiynau yr wythnos diwethaf, fe drafodais hyn gyda gweithwyr proffesiynol rheng flaen, a ddywedodd wrthyf nad oes ôl-groniad mawr o ran cymhorthion ac addasiadau, ac mae’n bosibl iawn fod y gostyngiad yn y niferoedd yn deillio o lwyddiant safonau tai Llywodraeth Cymru, sy’n gwneud cartrefi’n fwy priodol i bobl fyw ynddynt pan fyddant yn hŷn, a hefyd, mae ein ffocws ar atal yn gweithio. Felly, er bod diddordeb mewn allbynnau’n dda iawn, mae diddordeb mewn canlyniadau hyd yn oed yn well.

Rwy’n falch fod Sian Gwenllian yn edrych ar yr achos a ddisgrifiodd, ac os hoffai ysgrifennu ataf, buaswn yn hapus iawn i edrych ar yr achos hwnnw hefyd. Yn amlwg, bydd yr Aelodau’n sylweddoli bod arian y gronfa gofal canolraddol yn cael ei ddefnyddio ym maes cymhorthion ac addasiadau hefyd mewn gwirionedd.

Felly, nid oes amheuaeth fod ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn wynebu heriau, ond rydym yn ateb yr heriau hyn yn llawn, ac eisoes rydym wedi cynyddu cydnerthedd drwy fabwysiadu ymagwedd system gyfan tuag at gynllunio a darparu gwasanaethau. Byddwn yn parhau i weithio gyda’n partneriaid ac yn eu cynorthwyo wrth weithio gyda’n gilydd er mwyn integreiddio a chydweithio.

Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl. Rhun.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth yma. Rhyw ychydig o funudau sydd gen i ar ôl. A gaf i ddiolch yn gyntaf i Sian Gwenllian am danlinellu mor werthfawrogol y dylem ni fod o weithwyr gofal proffesiynol ar draws Cymru—pwynt, wrth gwrs, sydd wedi cael ei wneud gan nifer o Aelodau? Mae’n bwysig iawn bod y gweithwyr proffesiynol yma yn cael y gydnabyddiaeth maen nhw ei hangen—llawer ohonyn nhw, wrth gwrs, yn gweithio ar gyflogau isel. Ac wedyn mi wnaed y pwynt yn gryf iawn gan nifer, yn cynnwys Jenny Rathbone a Jayne Bryant a Llyr Gruffydd, ynglŷn â’r cyfraniad amhrisiadwy sy’n cael ei wneud gan ofalwyr gwirfoddol. Fe ddywedodd y Gweinidog bod y Llywodraeth yn cydnabod y gwaith maen nhw yn ei wneud. Ar lefel unigol, wrth gwrs, byddai pob un ohonom yn ddiolchgar i unigolyn am y gwaith maen nhw yn ei wneud yn gofalu am rywun o’u teulu neu ffrind, ond fel sector mae’n rhaid i ni wneud mwy, rydw i’n meddwl, i werthfawrogi a dangos y gydnabyddiaeth yna bod y gwaith maen nhw yn ei wneud am ddim yn cynnal y gwasanaethau proffesiynol eraill.

Hannah Blythyn, diolch am grynhoi mor bwysig ydy ysbytai cymunedol ac, ie, y gwelyau sydd yn bwysig. Mewn ymateb i’r hyn a ddywedodd Dawn Bowden, nid yr argraff yr oeddem ni eisiau ei roi oedd mai brics a mortar sy’n bwysig, ond mae yna ostyngiad wedi bod yn nifer y gwelyau cymunedol sydd ar gael, ac mae’n rhaid rhywfodd i ni gydnabod bod yna rôl bwysig iawn i’r gwelyau cymunedol yma yn y llwybr gofal. Rydw i’n gobeithio y gallwn ni gyrraedd at bwynt lle gallwn ni gael consensws bod angen—ar ôl blynyddoedd o golli gwelyau, achos dyna sydd wedi digwydd; mae yna 7 y cant yn llai o welyau NHS yng Nghymru rŵan nag ychydig flynyddoedd yn ôl—troi y llanw hwnnw a chyfrannu rhagor o welyau tuag at y dewis, yr ystod eang o opsiynau sydd yna, o gynnig gofal cymdeithasol.

Gwnaeth Suzy Davies ddechrau’r drafodaeth drwy sôn am integreiddio. Nid a ydym ni yn dymuno gweld integreiddio ydy’r cwestiwn, rydw i’n meddwl, ond, yn hytrach, sut fodel o integreiddio rydym ni yn chwilio amdano fo, achos mae’n rhaid i ni feddwl am y gwasanaeth fel un—mae’n rhaid iddo fo weithio fel un. Achos, ar eu taith nhw drwy y gyfundrefn iechyd a gofal, os liciwch chi, ddylai claf ddim teimlo ar unrhyw bwynt bod yna rwystr yn ffordd y gofal y mae o yn ei gael. Unwaith eto, rwy’n gobeithio y gallwn ni fod yn gytûn ar hynny. Beth sydd eisiau, wrth gwrs, ydy ffeindio ffordd o weithredu hynny ar hyd a lled Cymru.

Rydw i yn ddiolchgar i’r Gweinidog am ei sylwadau—oes, mae gen i fwy o ddiddordeb mewn allbynnau. Mi restrwyd gan y Gweinidog nifer o elfennau cyllidebol, cyfraniadau ariannol i wahanol strategaethau, ac, wrth gwrs, rydw i’n cydnabod yr arian hwnnw, ac mae peth o’r arian hwnnw, wrth gwrs, wedi deillio o drafodaethau sydd wedi bod rhwng y pleidiau yma. Ond mae’r straen ar y gwasanaethau cymdeithasol yn amlwg—rydw i’n clywed amdano fo yn fy mag post ac yn fy mewnflwch e-bost. A thra bod y dystiolaeth yn dangos bod y straen yna—ac ystadegau yn dangos bod y straen yno o ran y cynnydd sydd wedi bod yn ddiweddar yn yr oedi wrth drosglwyddo—mi barhawn ni i gadw’r Llywodraeth yma i gyfrif a mynnu bod yna gryfhau yn digwydd o fewn y sector hollbwysig yma.

I gloi, mi ddwedodd Dai Lloyd bod angen i ni ddathlu’r ffaith ein bod ni mewn sefyllfa lle mae yna gynnydd mewn galw, oherwydd ein bod ni yn byw yn hŷn. Ond mae’r newid demograffig yr ydym ni’n ei groesawu yn dod â chyfrifoldebau efo fo. A dyna rydym ni’n siarad amdano fo heddiw: sut i wynebu’r cyfrifoldeb hwnnw. Adeiladu system sydd ei angen, sy’n gallu ymdopi â heddiw ac sy’n barod am yfory.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad]. Iawn, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio, felly.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.