Er nad yw’n ddadansoddiad cyflawn o’n heconomi, mae’r economi sylfaenol yn ddadansoddiad pwysig iawn o ran allweddol ohoni. O ystyried yr anghenion y mae’r sectorau yn eu diwallu, mae’r economi sylfaenol yma i aros, ond nid yw polisi cyhoeddus ym mhob rhan o’r DU wedi mynd i’r afael yn ddigonol â sut y gallwn ei helpu i ffynnu ac i ddarparu swyddi sy’n cefnogi bywoliaeth weddus. Rwyf am ganolbwyntio yn fy araith ar y rôl benodol y gall y sector cyhoeddus ei chwarae i gefnogi’r economi sylfaenol yn gyffredinol.

Mae cyrff cyhoeddus, ac rwy’n cynnwys y cynghorau lleol, cyrff y GIG a phrifysgolion yn hynny, yn weithredwyr economaidd enfawr, yn ogystal â darparwyr gwasanaethau hanfodol. Mae ganddynt allu i ysgogi eu heconomïau lleol drwy gaffael. Mae rhai yn gweld y rôl hon yn agosach at eu cenhadaeth graidd nag eraill. Er bod hyn yn ôl pob tebyg yn ddyhead, o leiaf, i gynghorau lleol, rwy’n barod i fentro nad oes llawer o sgyrsiau’n digwydd yn ein prifysgolion, er enghraifft, ynglŷn â sut y gallant fynd ati’n rhagweithiol i dyfu’r gadwyn gyflenwi leol.

Nid yw’n realistig disgwyl caffael popeth o’r economi leol, ond mae angen ymagwedd at gaffael sy’n meithrin yr economi leol, gan helpu i ddatblygu a thyfu busnesau yn y gadwyn gyflenwi leol dros y tymor hir, a heb fodloni’n syml ar fuddiannau cymunedol neu ddull cod post o weithredu.

Mewn cynhadledd ddiweddar a gynhaliais yng Nghastell-nedd ar yr economi ranbarthol, clywsom am gontractwyr yn cael eu rhwystro rhag gwneud cais am waith adeiladu oherwydd bod y contractau ar osod yn rhy fawr, pan allent fod wedi cael eu dadgyfuno a’u gwneud yn hygyrch i gwmnïau lleol. Yr hyn sydd ei angen arnom i fynd i’r afael â materion o’r fath yw dyletswydd datblygu economaidd lleol newydd ar gyfer cyrff cyhoeddus mawr, a fyddai’n mynd â ni y tu hwnt i’r syniad o fanteision cymunedol.

Crybwyllodd Julie Morgan enghreifftiau o Ohio, ac yn Cleveland yno, mae cyrff cyhoeddus wedi gweithio gyda’i gilydd, wedi datblygu model cydweithredol, lle y maent yn mynd ati’n rhagweithiol mewn partneriaeth i gefnogi datblygu economaidd lleol drwy eu gallu caffael. Rydym yn wlad fach a dyma y dylem fod yn ei wneud yng Nghymru hefyd. Ond mae yna rôl fwy uchelgeisiol i gyrff cyhoeddus ei chwarae mewn rhannau allweddol o’r economi sylfaenol. Cymerwch y sector gofal cymdeithasol, y cyfeiriodd nifer o’r siaradwyr ato eisoes: sector sy’n tyfu ac sy’n rhan annatod o gymunedau lleol, ac un lle y mae’r sylfeini y bydd yn tyfu arnynt yn y dyfodol yn ansicr a dweud y gwir. Gallai cynghorau fuddsoddi mewn adeiladu cartrefi gofal a’u rhentu i weithredwyr di-elw. Ceir bwlch enfawr rhwng maint yr elw y mae gweithredwr masnachol yn galw amdano a’r enillion cyfredol ar gronfeydd pensiwn awdurdodau lleol, a rywle rhwng y ddau bwynt ceir pwynt lle y gall y sector cyhoeddus fuddsoddi er mwyn cael enillion gwell, ac er mwyn i ofal gael ei ddarparu’n rhatach a chyda chyflogau gwell i’r gweithlu na’r hyn sy’n digwydd heddiw. Mae’r rhan fwyaf o weithwyr gofal yn fenywod, wrth gwrs, felly gadewch i ni gydnabod heddiw, o bob diwrnod, yr angen arbennig i roi sylw i delerau ac amodau yn y sector hwn.

Cymerwch y sector ynni, sydd hefyd wedi cael ei grybwyll. Mae ein cymunedau wedi’u gwahanu oddi wrth eu gallu i gynhyrchu ynni, gan arwain at golli gwerth i gwmnïau cyfleustodau mawr ac at dlodi tanwydd, problem nad eir byth i’r afael â hi drwy’r dull manteision cymunedol, ni waeth pa mor hael y bo. Ceir 300,000 eiddo preswyl ar draws ardal ranbarthol bae Abertawe. Bydd angen i nifer fawr ohonynt gael mesurau effeithlonrwydd ynni neu osod ynni adnewyddadwy, a gall pob un fanteisio ar ynni rhad. Mae cyngor Nottingham yn berchen ar, ac yn gweithredu cwmni cyflenwi ynni Robin Hood Energy. Mae wedi creu swyddi lleol, wedi lleihau tlodi tanwydd, wedi cyfyngu ar aneffeithlonrwydd ynni a lleihau allyriadau carbon. Mae’n cynhyrchu refeniw i’w ailfuddsoddi’n lleol. Maent yn ystyried ehangu, gyda llaw, felly mae’n sector arall sy’n tyfu.

Heddiw hefyd, dylem gydnabod peth o’r gwaith arloesol iawn sydd ar y gweill ym maes ynni a gofal, a meysydd eraill, gan ddarparwyr tai cymdeithasol yn ein cymuned sy’n bartneriaid allweddol yn yr economi sylfaenol. Gallai ymyrraeth leol ddoeth drawsnewid yr economi sylfaenol ar draws, dyweder, dinas-ranbarth Bae Abertawe. Rydym ar fin cael bargen ddinesig. Yr hyn yr ydym ei angen ochr yn ochr â’n bargeinion dinesig yw bargeinion cymunedol i ranbarthau cyfan, i fuddsoddi mewn modelau cynaliadwy yn yr economi sylfaenol er mwyn manteisio ar gostau benthyca isel, yn ogystal â photensial asiantaeth bondiau trefol newydd y DU a’r dull arloesol o reoli cronfa bensiwn ar y cyd. Ceir enillion hirdymor i’r sector cyhoeddus ac elw enfawr i’r gymuned o ran yr economi a lles.

Mae’r economi sylfaenol yn ymwneud ag edrych yn ehangach, ac yn llai economistig ar yr economi—gan fod o ddifrif ynglŷn â lles. Nid yw’n ymwneud ag allgaredd, ond â model economaidd cynaliadwy ag iddo orwel hirdymor. Mae’n gofyn am beth dychymyg a’r hyder i edrych ar yr economi mewn modd gwahanol wedi’i lywio gan ymdeimlad o bwrpas cyffredin.