A gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod yn llwyr gefnogi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio? Oni bai ein bod yn cymryd camau priodol, credaf bod trychineb yn ein haros, nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws y byd. Ni allwn fforddio gadael i’r ddaear barhau i gynhesu.

Y tri phrif danwydd sy'n seiliedig ar garbon yw glo, olew a nwy. Mae glo yn cynnwys carbon yn bennaf, ynghyd â rhywfaint o elfennau eraill—mae'n danwydd ffosil wedi ei wneud o ddeunydd planhigion marw. Mae olew crai yn gymysgedd o hydrocarbonau a ffurfiwyd o greaduriaid y môr sydd wedi marw. Mae nwy naturiol yn gymysgedd hydrocarbon naturiol sy’n cynnwys methan yn bennaf, ond sy’n aml yn cynnwys symiau amrywiol o alcanau eraill. Caiff ei ffurfio o haenau o ddeunydd planhigion ac anifeiliaid sy’n pydru. Beth sydd gan y tri pheth yma yn gyffredin? Maen nhw’n seiliedig ar garbon.

Mae llosgi carbon, gan dybio bod digon o ocsigen, yn creu carbon deuocsid. Os nad oes digon o ocsigen mae'n cynhyrchu carbon monocsid. Sut ydym ni'n gwybod nad yw'n creu symiau enfawr o garbon monocsid? Oherwydd y gwyddom ni fod carbon monocsid yn wenwyn difrifol. Petaem ni yn creu llawer iawn o garbon monocsid, yna ni fyddai pobl yn fyw. Felly, rydym ni’n gwybod ei fod yn creu carbon deuocsid ac rydym ni’n gwybod ei fod yn creu carbon deuocsid mewn symiau mawr. Fe allem ni hyd yn oed, gan ddefnyddio cyfrifiadau ar bwysau'r deunydd yr ydym ni’n ei losgi, gyfrifo faint o garbon deuocsid yr ydym ni yn ei greu.

Mae nwy tŷ gwydr yn nwy mewn atmosffer sy'n amsugno ac yn allyrru pelydriad o fewn yr ystod is-goch thermol. Y broses hon yw achos sylfaenol yr effaith tŷ gwydr. Y prif nwyon tŷ gwydr yn atmosffer y ddaear yw anwedd dŵr, carbon deuocsid, methan, ocsid nitraidd ac osôn. Heb nwyon tŷ gwydr, byddai tymheredd cyfartalog arwyneb y Ddaear tua -18 canradd. Felly, mae angen rhai ohonyn nhw arnom ni, fel arall byddem yn llawer rhy oer.

Felly, mae gennym ni ddwy ffordd a allai fod yn ddigon am ein hoedl nawr, fe allwn ni naill ai ddarfod o’r tir oherwydd gwenwyn carbon monocsid neu o fod yn rhy oer. Felly, mae angen i ni gael hyn yn hollol iawn. Felly, mae rhai nwyon tŷ gwydr yn anorfod ac yn fuddiol, ond po fwyaf fydd gennym ni, y poethach y bydd. Dyna pam mae hi’n bwysig ein bod ni’n defnyddio llai o garbon.

Sut allwn ni fod yn sicr bod nwyon tŷ gwydr yn cael yr effaith honno? Wel, byddech yn meddwl yr agosach yw planed at yr haul y poethach y byddai hi, ond fe wyddom ni fod y blaned Gwener yn bellach i ffwrdd oddi wrth yr haul—yn sylweddol ymhellach i ffwrdd oddi wrth yr haul—na'r blaned Mercher, ond rydym ni hefyd yn gwybod fod y blaned Gwener yn boethach. Rydym ni’n gwybod pam mae’r blaned Gwener yn boethach—oherwydd bod 96 y cant o'i atmosffer yn garbon deuocsid.

Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad ar hyn o bryd gan unrhyw un sydd eisiau dweud ei fod eisiau gwadu'r ffaith ein bod yn creu nwyon tŷ gwydr drwy garbon deuocsid a’i fod yn gwneud y Ddaear yn gynhesach. Nid wyf yn deall syniadau’r bobl hyn sy’n gwadu effaith cynhesu byd-eang o waith dyn, gan ei fod yn tynnu’n groes i holl egwyddorion gwyddoniaeth sylfaenol. Ni fyddai unrhyw beth yr wyf wedi ei darllen yn uchel yma yn peri syndod i rwyun un ar bymtheg oed sy’n gwneud TGAU.

Mae datgarboneiddio'r sector pŵer yn golygu lleihau ei ddefnydd o garbon. Hynny yw, yr allyriadau fesul uned o drydan a gynhyrchir mewn gram o garbon deuocsid fesul cilowat yr awr. Mae hyn yn angenrheidiol i gyflawni'r targedau gorfodol ynglŷn ag allyriadau nwyon tŷ gwydr gorfodol a osodir yn Neddf Newid yn yr Hinsawdd y DU, sy'n ei gwneud hi’n ofynnol i leihau allyriadau gan 80 y cant erbyn 2050 o’u cymharu â lefelau 1990. Mae'n rhaid i ni wneud hynny, ac mae’n rhaid i bob un ohonom ni wneud hynny.

Mae modd datgarboneiddio’r sector ynni yn raddol drwy gynyddu cyfran y ffynonellau ynni carbon isel fel ynni adnewyddadwy, fel: gwynt, yn enwedig gwynt ar y môr, sy'n llawer mwy dibynadwy na gwynt ar y tir; ynni solar, a oedd yn boblogaidd iawn ac yna fe benderfynodd y Llywodraeth Geidwadol, gyda chymorth y Democratiaid Rhyddfrydol, dorri’r cymhorthdal ​​arno; ac ynni'r llanw, ac rwy’n siarad fel rhywun a allai siarad am y dau funud a hanner nesaf ar ynni llanw, hyd yn oed pe na byddech chi’n caniatáu i mi wneud hyny, Dirprwy Lywydd. Ond mae'n ddibynadwy. Mae'n un peth yr ydym ni’n ei wybod—bydd y llanw a’r trai yn parhau, cyn bellad â bod y lleuad yn aros yn ei le. Os bydd y lleuad wedi mynd, mae gennym ni broblem fwy na'r ffaith fod ynni'r llanw wedi mynd.

Felly, mae angen i ni ddefnyddio’r mathau amgen hyn o ynni. Mae angen i ni ddefnyddio ceir trydan. Mae angen i ni ddechrau meddwl—yn y geiriau anfarwol hynny: dim ond un blaned sydd gennym ni; os dinistriwn ni hi, ni allwn fynd a defnyddio un arall. Dyna yn wir yw’r allwedd.

Dadl arall sydd wedi ei mynegi yw bod Cymru yn rhy fach ac nad oes ots beth a wnawn ni. Mae’r hyn a wnawn ni fel unigolion i gyd o bwys mawr. Fe wyddom ni fod angen i bawb ddatgarboneiddio—gwledydd mawr a gwledydd bychain, yr ynysoedd lleiaf a'r gwledydd mwyaf. Mae angen hyd yn oed i America Donald Trump ddatgarboneiddio. Mae angen i ni chwarae ein rhan i sicrhau byd cynaliadwy. Ar ba gam y byddwn ni’n dweud, 'O, wel, fe awn ni yn ôl a dechrau eto'? Oherwydd allwn ni ddim. Os aiff y Ddaear yn rhy boeth, bydd hi’n amhosibl i bobl fyw mewn rhannau helaeth ohoni. Bydd pobl yn marw, ni fyddwn yn cael y bwyd yr ydym ni wedi arfer ag ef, a bydd lefel y dŵr yn codi. Mae'n gwbl amlwg y dyddiau hyn: mae angen i ni sicrhau ein bod yn datgarboneiddio, a chroesawaf benderfyniad Llywodraeth Cymru i ddechrau gwneud hynny.