Arferem fod yn genedl a oedd yn hyrwyddo addysg ar un adeg—ni oedd yr arloeswyr gydag ysgolion y wladwriaeth, safonau a lefelau cyflawni uchel a gennym ni oedd un o'r prifysgolion cyntaf a oedd yn agored i bawb. Bellach, rydym yn tangyflawni ar bob lefel.

Nid fy ngeiriau i yw'r rhain, Ddirprwy Lywydd; dyma eiriau Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ei haraith fel arweinydd i gynhadledd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru bedair blynedd yn ôl, a heddiw, mae fy araith, mewn gwirionedd, yn ymwneud â'i haddewidion a'i geiriau a'i pherfformiad hi yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Yn ei haraith yng Nghasnewydd, honnodd fod cenhedlaeth o'n plant wedi cael cam gan system addysg sy'n dal i wynebu problemau.

Yn anffodus, mae'r problemau hynny'n parhau heddiw. Canlyniadau TGAU eleni yw'r rhai gwaethaf ers dros ddegawd. Mae lefelau cyrhaeddiad graddau A i C ar gyfer pob oedran wedi disgyn mewn Cymraeg, llenyddiaeth Saesneg, y gwyddorau a mathemateg. Mae hyn yn peri pryder arbennig pan fyddwch yn ystyried bod nifer y dysgwyr sy'n anelu am gymwysterau Safon Uwch wedi gostwng bron 10 y cant ers 2015. Bedair blynedd yn ôl, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ei bod yn gresynu at y canlyniadau PISA gwael ar gyfer Cymru. Cwynai am y ffaith bod Cymru, am y trydydd tro yn olynol, wedi disgyn ar ôl gweddill y Deyrnas Unedig mewn darllen, mathemateg a gwyddoniaeth. Ac eto mae'r ffigurau a gyhoeddwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dangos mai gan Gymru y mae'r system addysg sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Unedig. Am y pedwerydd tro mewn degawd, gorffennodd Cymru gryn dipyn ar ôl holl wledydd eraill y DU yn y safleoedd PISA. Dengys ffigurau mwyaf diweddar Estyn fod 45 o sefydliadau addysg ledled Cymru ar hyn o bryd yn destunau mesurau arbennig neu angen gwelliant sylweddol. Rwy'n pryderu wrth weld bod y nifer uchaf o sefydliadau addysg sy'n destunau mesurau arbennig yng Nghasnewydd, a Thorfaen sydd â'r nifer uchaf o ysgolion sydd angen gwelliant sylweddol—y ddau le, wrth gwrs, yn fy rhanbarth yn ne-ddwyrain Cymru. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn un o'i hareithiau cynhadledd bedair blynedd yn ôl—ac rwy'n dyfynnu:

Mae gormod o'n hysgolion yn tangyflawni—a phob un ohonynt yn cael eu tangyllido.

Heddiw, mae ysgolion yng Nghymru yn parhau i fod wedi'u tangyllido'n sylweddol, gyda chanlyniadau difrifol i safonau addysgol ar draws ein gwlad. Yn ôl NASUWT, mae'r bwlch cyllid yn y gwariant fesul disgybl rhwng Cymru a Lloegr wedi cynyddu i £678. Mae hyn wedi cael effaith ganlyniadol ddinistriol ar gadw athrawon, hyfforddiant athrawon, atgyweirio adeiladau ysgol a mesurau amrywiol i gefnogi anghenion dysgu grwpiau dan anfantais a phlant o deuluoedd tlotach. I ddechrau, torrodd Ysgrifennydd y Cabinet y cyllid ar gyfer addysgu plant o grwpiau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, sy'n draddodiadol ymhlith y mwyaf difreintiedig yng Nghymru, ac mae wedi methu adfer y grant yn llawn. Mae Estyn yn honni bod y bwlch rhwng y gyfran o ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim ac sy'n cyflawni pump gradd A i C yn TGAU a'r rhai nad ydynt yn gwneud hynny yn parhau i fod yn ystyfnig o fawr, a hyn oll dan law Ysgrifennydd y Cabinet a honnai bedair blynedd yn ôl—unwaith eto, fe ddywedodd, yn ei geiriau ei hun, fod— plentyn o'r cefndir tlotaf yng Nghymru'r Blaid Lafur yn llawer llai tebygol o wneud yn dda yn yr ysgol na phlant o gefndiroedd tebyg yn Lloegr.

Cau'r dyfyniad. Ddirprwy Lywydd, a dyfynnu o araith Ysgrifennydd y Cabinet yn 2014 unwaith eto:

Yn rhy aml, mae ein cenedl wych sy'n meddu ar gymaint o bobl dalentog ac ysbryd cymunedol mor ardderchog, yn rhy aml yn cael cam gan Lywodraeth ddi-fflach sy'n methu cyflawni dro ar ôl tro.

Rwy'n cytuno â hynny. Mae'n drychineb i Gymru fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dewis ymuno â'r Llywodraeth aflwyddiannus a di-fflach hon er mwyn ei chadw mewn grym. Diolch.