Diolch yn fawr i Dai am y sylwadau yna. A gaf i ddechrau drwy ddweud nad wyf i'n ymddiheurio am roi llun Capel Tegid, y Bala, lle oedd fy niweddar annwyl fam yn ddiacones, neu yn flaenores fel sydd gyda'r Hen Gorff, am flynyddoedd ar y dudalen yna? Oherwydd mae'r etifeddiaeth anghydffurfiol, etifeddiaeth y capeli, yn allweddol bwysig, fel y cyfeirioedd Dai ati. Dyna pam nad ydw i am sôn gormod am hynny heddiw, achos mae fy nghyfarfod i efo Huw Tregelles Williams yn Nhreforys yn fuan, ac rydw i'n gobeithio y gallwn ni gynnig rhyw fath o gynllun penodol mewn cysylltiad â'r gweithgaredd gyda'r fforwm ffydd, y gallwn ni gynnig datrysiad, yn sicr i'r adeiladau hanesyddol gwarchodedig, ond hefyd i ddefnydd o etifeddiaeth ffydd fel rhan o ddealltwriaeth y Cymry ym mhob cenhedlaeth.

Ond rydw i am ddweud gair am y mater o enwau lleoedd, oherwydd beth rydw i wedi ei sicrhau ydy bod y comisiwn henebion wedi cael y cytundeb, ac maen nhw wedi cytuno i lunio a chynnal y rhestr o enwau lleoedd hanesyddol ar ein rhan ni fel Gweinidogion Cymru. I ni, mae'r comisiwn brenhinol wedi profi ei hun, ers cyn diwygiad 1904, i fod yn gorff sydd yn gallu gwneud gwaith effeithiol iawn ar yr amgylchedd diwylliannol a'r dirwedd yng Nghymru. Mae yna guradur amser llawn wedi'i gyflogi i wella'r rhestr. Mae'r curadur yn gallu ateb ymholiadau a chodi ymwybyddiaeth ynglŷn â phwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol. Lle mae yna ymgais yn cael ei wneud i newid enwau caeau a lleoedd wrth greu ystadau tai masnachol newydd, fel sydd wedi digwydd nid yn rhy bell o'r adeilad yma, yna mae'r comisiwn ar gael i atgoffa datblygwyr bod yna enwau Cymraeg digonol ar gyfer y safleoedd hanesyddol yma.

Mae'r canllawiau statudol sydd gyda ni yn cyfarwyddo awdurdodau lleol a pharciau cenedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru i roi ystyriaeth lawn i'r rhestr yma. Mae'n dda gen i ddweud bod curadur y rhestr wedi bod yn helpu awdurdodau lleol yn sir Benfro, Caerffili a llefydd eraill i adnabod enwau hanesyddol addas. Drwy swyddogion Cadw, mae yna gydweithrediad i ddatblygu cysylltiadau cliriach gydag awdurdodau lleol a'r sylweddoliad bod enwau llefydd yr un mor bwysig i'r llefydd ag y mae enwau personol i bobl. Nid wyf i'n credu bod pobl yn union cweit wedi deall hynny.

Nawr, nid wyf i am fynd yn ôl chwaith dros gyd-destun oes y tywysogion a thraddodiad tywysogaeth Cymru, ond un o'r pethau efallai y bydd Dai yn cofio imi bwysleisio erioed yw bod tywysogaeth Cymru yn boliti. Hynny yw, mae hi'n egin wladwriaeth, fel y'i dyfeisiwyd hi, mae'n debyg, gan Owain Gwynedd, ac fel y dyfeisiwyd arglwyddiaeth wahanol yn y Deheubarth, sydd yn gysylltiol, wrth gwrs, â'r Arglwydd Rhys, ac mai diogelu'r safleoedd yma, a'r syniad o ddatganoli canol oesol, sydd yn ganolog i'n traddodiad ni fel Cymry. Felly, mae'r cestyll yma, sef yr arwydd pŵer ar y ddaear—yr arwydd milwrol o'r gwrthdaro yma rhwng dwy boliti, efallai, os rydym ni'n galw beth oedd yn perthyn i'r Goron neu i'r barwniaid ac i Arglwyddi'r Mers, a beth oedd yn perthyn i dywysogion ac arglwyddi Cymreig—. Mae'r gwrthdaro ynglŷn â phŵer gwleidyddol, yn y modd y byddai wedi digwydd yn y canol oesoedd, yn rhan o beth sydd yn ein diffinio ni fel cenedl—ac mae bodolaeth y cestyll yma nid yn unig yng Nghymru ond ar hyd y Mers. Rydw i'n awyddus iawn inni edrych ar hanes Cymru a'r Mers gyda'i gilydd, fel maen nhw wedi cael eu hedrych arnyn nhw ar hyd y canrifoedd, ac nid i weld o yn nhermau ein bod ni yng Nghymru yn gwneud un peth a bod pobl yr ochr arall, fel petai, yn gwneud rhywbeth arall.

Felly, mae datblygu cydweithrediad rhwng yr ardaloedd o harddwch eithriadol yng Nghymru a'r parciau cenedlaethol yng Nghymru gydag ardaloedd fel ucheldiroedd sir Amwythig—mae'r pethau yma'n bwysig iawn imi er mwyn creu coridorau o ddealltwriaeth hanesyddol ar hyd gororau Cymru. Ond eto a gaf i bwysleisio bod y gwahoddiad y gwnes i ymestyn i lefaryddion yr wrthblaid arall y lle yma yn ymestyn i tithau? A gobeithio y gallwn ni barhau gyda thrafodaeth adeiladol dros y blaenoriaethau yr ydym ni wedi’u creu yn barod fel adran sydd wedi cael ei hadfer i Lywodraeth Cymru.