3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru'n monitro effeithiolrwydd gwariant gan awdurdodau lleol? OAQ52796

Mater i bob awdurdod lleol a'i aelodau etholedig yw effeithiolrwydd ei wario, yn y lle cyntaf, gan gynnwys drwy waith craffu.

Dewis hawdd a diog pan ddaw i lywodraeth leol yw rhoi'r bai ar gyni cyllidol a'r Torïaid. Jiw, Prif Weinidog, mae'n swnio braidd fel chi a'ch Llywodraeth. Gadewch i mi ei ddarllen eto: dewis hawdd a diog pan ddaw i lywodraeth leol yw rhoi'r bai ar gyni cyllidol a'r Torïaid. Yn rhy aml mae'n anwybyddu ffactorau eraill, fel gwneud penderfyniadau gwael, pan ddaw i gyllidebau a darparu gwasanaethau.

Prif Weinidog, dyma eiriau cyn-arweinydd Llafur eich cyngor lleol, Jeff Jones. [Torri ar draws.] Mae'r ffigurau diweddaraf sydd ar gael ar gyfer cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy dros y flwyddyn ariannol ddiwethaf yn dangos bod gan bedwar o gynghorau yng Nghymru dros £100 miliwn yr un mewn cronfeydd wrth gefn, ac arweinir tri o'r rhain gan y blaid Lafur. Prif Weinidog, a yw'n achos o benderfyniad gwael torri cynifer o wasanaethau tra eu bod yn eistedd ar filiynau a miliynau o bunnoedd?

Wel, prin iawn yw'r hyn y byddwn i'n cytuno â Jeff Jones yn ei gylch, ac nid yw hynny wedi newid. Y pwynt yw hwn: a yw hi'n dweud bod pob awdurdod lleol, ni waeth pa blaid sy'n ei redeg, yn gweithredu'n wael mewn rhyw ffordd? Oherwydd dyna'r hyn y mae'n ei awgrymu, ei fod rywsut yn achos o wneud penderfyniadau gwael ym mhob rhan o Gymru a bod llywodraeth leol, i bob pwrpas, yn gweiddi blaidd, bod gan lywodraeth leol lawer o arian, rywsut a, phe bydden nhw ond yn gallu darparu gwasanaethau mewn ffordd wahanol, y bydden nhw'n gallu cael gafael ar lawer mwy o arian. Wel, na. Rydym ni'n gwybod pa mor anodd yw hi ar awdurdodau lleol. Rydym ni'n gwybod ei bod hi'n dynn. Edrychwn ymlaen at ddiwedd cyni cyllidol ac edrychwn ymlaen at y Canghellor yn rhoi mwy o adnoddau i ni cyn y Nadolig, y gallwn eu defnyddio wedyn i helpu llywodraeth leol. Nid wyf i'n derbyn mai'r broblem mewn llywodraeth leol yw'r ffaith bod pob cyngor lleol yn gwneud penderfyniadau gwael. Mae'n amlwg na all hynny fod yn iawn, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr, os yw Prif Weinidog y DU yn cadw at ei gair, ac yn rhoi terfyn ar gyni cyllidol, ein bod ni'n gweld mwy o adnoddau yn dod i Gymru a mwy o adnoddau y gallwn ni eu darparu wedyn i'n hawdurdodau lleol.

Mae Cyngor Gwynedd ymhlith y cynghorau sydd yn mynd i ddioddef waethaf yn sgil toriadau yn dilyn y setliad llywodraeth leol: toriad o hyd at £11 miliwn, a hynny ar ben blynyddoedd o doriadau enbyd. Ar y llaw arall, mae bwrdd iechyd y gogledd yn gweithredu ar ddiffyg ariannol blynyddol oddeutu £26 miliwn y llynedd, er gwaethaf y ffaith bod y bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig ac o dan eich rheolaeth uniongyrchol chi fel Llywodraeth. A ydy hi'n deg cosbi Cyngor Gwynedd, awdurdod sydd wedi'i ganmol am fod yn gadarn ei drefniadau ariannol, ond gwobrwyo bwrdd iechyd sydd yn perfformio yn gyson wael ac yn methu'n glir â chynllunio'n ariannol a gweithredu'n effeithiol er budd trigolion y gogledd?  

Wel, un o'r dadleuon y mae rhai cynghorau wedi'i ddweud wrthyf i yw y dylai arian gael ei drosglwyddo o iechyd i lywodraeth leol achos y ffaith eu bod nhw'n dweud bod mwy a mwy o arian yn mynd mewn i iechyd. Mae'n gydbwysedd anodd—gallaf i ddweud hynny nawr—achos mae iechyd yn rhywbeth sy'n denu mwy a mwy o alw bob blwyddyn. Ond, fel y dywedais i yn gynharach, rŷm ni eisiau gweld y Canghellor yn creu mwy o adnoddau i Gymru, ac wrth wneud hynny, wrth gwrs, rydym ni’n gobeithio bydd yna fwy o arian ar gael i lywodraeth leol, achos rwy'n gwybod bod yna wasg arnyn nhw, ac nid wyf i’n mynd i ddweud unrhyw beth gwahanol, ond mae hwn, wrth gwrs, â’i wreiddiau yn y ffaith bod yr arian wedi cael ei wasgu o Lundain. So, felly, os bydd yr arian yna, byddwn ni'n gallu helpu awdurdodau lleol yn yr un ffordd ag y gwnaethom ni llynedd.

Prif Weinidog, o ganlyniad i setliad llywodraeth leol eleni, mae awdurdodau lleol ar draws fy rhanbarth i yn rhybuddio bod toriadau i wasanaethau hanfodol yn anochel. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn cynnig cau toiledau cyhoeddus ym Mhorthcawl, mae Abertawe yn cau cartrefi gofal, ac mae Castell-nedd Port Talbot ar ben eu tennyn oherwydd y toriadau. Prif Weinidog, sut mae eich Llywodraeth yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn dileu gwariant gwastraffus cyn torri gwasanaethau hanfodol?

Wel, rwy'n credu bod awdurdodau lleol yn cymryd eu rhwymedigaethau o ddifrif, a gwn, trwy gyswllt â'm awdurdod lleol fy hun, bod rhai penderfyniadau poenus dros ben y maen nhw'n gorfod eu hystyried ar hyn o bryd, ac nid dyna pam mae pobl yn mynd i fyd gwleidyddiaeth, rwy'n deall hynny, a dyna pam yr wyf i wedi dweud wrthyn nhw ac wrth eraill y bydd unrhyw adnoddau ychwanegol sy'n dod oddi wrth y Canghellor o ganlyniad i ddatganiad yr hydref—y bydd llywodraeth leol ar flaen y ciw, o gofio, wrth gwrs, y pwysau yr ydym ni'n gwybod fydd yn cael ei roi ar lywodraeth leol eleni ac yn y dyfodol.