Mae colegau addysg bellach yn rhan hanfodol o'n system addysg. Maent yn darparu amrywiaeth o gyfleoedd dysgu gydol oes, o addysg alwedigaethol a thechnegol a sgiliau sylfaenol i gymwysterau academaidd a lefel uwch. O gofio bod datblygu sylfaen sgiliau gweithlu Cymru yn hanfodol ar gyfer tyfu economi Cymru, byddech yn disgwyl y byddai ariannu addysg bellach yn ddigonol yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru.

Ond nid yw hyn yn wir. O dan Lywodraeth Cymru, neu Lywodraeth Lafur Cymru, mae'r sector addysg bellach wedi'i danariannu'n sylweddol ers blynyddoedd lawer. Bydd y gyllideb ar gyfer y ddarpariaeth addysg bellach yn lleihau o ychydig o dan £401 miliwn yn 2018 i lai na £396 miliwn yn 2019-20. Dywed y swyddfa archwilio fod cyllid grant yn y sector wedi gostwng 13 y cant mewn termau real rhwng 2012 a 2017—o fewn pum mlynedd, Weinidog, mae wedi lleihau 13 y cant, sy'n ffigur syfrdanol.

Mae cyllid ar gyfer cyrsiau rhan-amser wedi gostwng 71 y cant dros yr un cyfnod. Mae'r effaith ar niferoedd myfyrwyr rhan-amser wedi bod yn ddramatig. Gostyngodd nifer y dysgwyr rhan-amser mewn sefydliadau addysg bellach o dros 85,280 yn 2014-15 i ychydig dros 65,345 yn 2015-16—dirywiad o bron i chwarter yn y niferoedd.

Mewn ymateb i danariannu gan Lywodraeth Cymru, mae colegau wedi rhoi cynnig ar sawl ffordd wahanol o greu incwm o ffynonellau eraill, ac maent wedi ennyn canmoliaeth am wneud hynny. Roedd adolygiad Swyddfa Archwilio Cymru 2017 yn canmol colegau am ba mor wydn ac entrepreneuraidd y buont wrth ddenu ei hincwm masnachol eu hunain. Dywedasant,

'Mae’r sector wedi dangos cydnerthedd, gan gynnal cronfeydd arian parod wrth gefn a hylifedd a chynhyrchu gwargedau sylfaenol... bob blwyddyn.'

Rwy'n llwyr gefnogi'r modd y mae colegau'n cynyddu a datblygu eu hincwm masnachol, ac rwy'n eu llongyfarch am eu llwyddiant wrth wneud hynny. Fodd bynnag, mae'n ffaith o hyd mai grant Llywodraeth Cymru yw'r brif ffynhonnell o incwm dibynadwy i golegau. Ar hyn o bryd, nid yw'r ffynhonnell honno'n diwallu anghenion y sector. Mae strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru yn datgan

'Ein nod yw creu’r awydd ym mhawb i ddysgu drwy gydol eu bywydau, a’u hysbrydoli i fod y gorau y gallant fod.'

Mae'n amlwg, o ran addysg bellach, mai Llywodraeth Cymru ei hun sy'n brin o uchelgais. Mae Cymru angen fformiwla deg ar gyfer ariannu addysg bellach, ychydig o gymorth a gynigir yn y gyllideb bresennol ar gyfer datblygiad parhaus mewn addysg bellach. Rydym angen fformiwla sy'n osgoi toriadau pellach i gyllid craidd colegau ac sy’n diwallu anghenion y sector, ar hyn o bryd ac yn y dyfodol—un sy'n cyd-fynd â blaenoriaethau allweddol Llywodraeth Cymru ei hun sef swyddi, sgiliau, twf ar lefel uchel a dysgu gydol oes a dysgu oedolion. Credaf y byddai hyn yn gwneud llawer i wella morâl y staff sy'n gweithio mewn sefydliadau addysg bellach.

Yn ddiweddar, cysylltodd etholwr sy'n gweithio yn y sector â mi. Noda fod llawer o’i gydweithwyr yn ennill llai mewn termau real nag y gwnaent yn 2008—dros 10 mlynedd yn ôl, roedd ei incwm yn fwy na’r hyn y mae’n ei ennill ar hyn o bryd. Mae rhai wedi gorfod gwneud ail swyddi i gynnal eu teuluoedd, ac eraill wedi gadael y sector yn gyfan gwbl am well cyflog mewn meysydd eraill. Dyna brofiad darlithwyr, tiwtoriaid ac athrawon; maent yn gadael y sector am resymau ariannol. Mae hynny'n gwbl annerbyniol. O ganlyniad, mae fy etholwr yn dweud bod prinder difrifol yng Nghymru o ymgeiswyr am swyddi sy'n galw am sgiliau arbenigol, megis darlithwyr adeiladu a pheirianneg.

Ddirprwy Lywydd, gall pob un ohonom gefnogi amcanion clodwiw Llywodraeth Cymru mewn perthynas ag addysg bellach, ond oni bai fod y sector yn cael ei ariannu'n briodol, ni fydd eu nodau’n cael eu cyflawni. Oni bai fod addysg bellach yng Nghymru yn cael y cyllid y mae ei angen ac y mae'n ei haeddu, ni fydd yn gatalydd ar gyfer y newid rydym ei daer angen.

Maes arall yr hoffwn ei grybwyll, Weinidog—.