Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle heddiw i ddathlu tirwedd unigryw a hanesyddol gwastatir Gwent. Mae'n un o'r ardaloedd mwyaf o arfordir a gorlifdir pori yn y DU, yn cynnwys clytwaith cyfoethog o wahanol gynefinoedd a thirwedd yn rhedeg ar hyd arfordir aber yr Hafren, o Gaerdydd a Chasnewydd, heibio i'r ail bont Hafren a thu hwnt. Mae rhan sylweddol o'r gwastatir yn dod o fewn ffiniau Dwyrain Casnewydd—safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac ardal o harddwch naturiol ag iddi werth amgylcheddol, cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd sylweddol iawn i ranbarth de-ddwyrain Cymru a Chymru gyfan.

Defnyddiwyd y tir a'r môr gan bobl o leiaf ers yr oes Fesolithig. Mae olion traed ac arteffactau cynhanesyddol o Oes yr Iâ a'r Oes Efydd sydd wedi goroesi ym mwd aber yr Hafren yn dal i ddatgelu cliwiau gyda phob llanw newydd ynglŷn â sut y defnyddiwyd y dirwedd hon. Yn wir, mae'r forwedd yn llawn o gliwiau daearegol am ei gorffennol a'r oes cyn i bobl wneud defnydd ohoni. Mae'r clogwyni coch sy'n codi o'r morfeydd heli yn Black Rock yn llawn o ffosiliau plesiosoriaid a phryfed o'r adeg pan drawsnewidiwyd yr ardal o fod yn anialwch poeth a sych i fod yn fôr cynnes trofannol, tua 200 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Yn archeolegol, mae'r gwastatir llaid rhynglanwol wedi datgelu olion aneddiadau o'r Oes Efydd fel y gwelir wrth yr olion troed dynol, y darganfyddiadau caregaidd, esgyrn anifeiliaid wedi'u cigydda, llwybrau prysgwydd a thai crwn. Canfuwyd darganfyddiadau o'r Oes Haearn yn Allteuryn, gydag adeiladau pren hirsgwar, llwybrau, a thrapiau pysgod ar silff o fawn cors.

Datgelwyd tystiolaeth o arwyddocâd morwrol yr ardal hefyd. Darganfu archeolegwyr dameidiau o gwch o'r Oes Efydd ger castell Cil-y-coed sy'n dyddio o tua 1,800 Cyn Crist, a darganfuwyd olion cwch Celtaidd-Rufeinig Fferm Barland o'r bedwaredd ganrif ger Magwyr, mewn cyflwr rhyfeddol o gyflawn, cwch a rannai rai o nodweddion cychod o dde-orllewin Llydaw a ddisgrifiwyd gan Iwl Cesar yn 56 CC.

Mae'r darganfyddiadau pwysig hyn, i enwi ond ychydig ohonynt, yn pwysleisio cyflwr cadwraethol nodedig y deunydd archeolegol ar y gwastatir ac o'i gwmpas. Mae cofnodion hanesyddol yn datgelu llawer o straeon dynol am yr ymdrech galed a chorfforol oedd ei hangen er mwyn cynnal y dirwedd unigryw hon dros ganrifoedd lawer. Câi llawer ohono ei ddraenio â llaw gan ddefnyddio offer sylfaenol tan mor ddiweddar â'r 1960au. Mae cymeriad cymunedau lleol yn adlewyrchu'r cysylltiad hynafol rhwng pobl ac aber yr Hafren. Blodeuodd pwysigrwydd yr aber i fasnach forol o'r cyfnod canoloesol ymlaen, ac yn enwedig yn dilyn y chwyldro diwydiannol a drawsnewidiodd Gaerdydd i fod yn un o borthladdoedd glo mwyaf y byd. Câi cymunedau yn Allteuryn, Redwick, Llanrhymni a Llan-bedr Gwynllŵg eu gwasanaethu gan y mannau glanio bach, traddodiadol ar gyfer masnachu ar draws y sianel. Bydd llawer o bobl leol yn cofio'r basgedi llanw ysgerbydol traddodiadol a ddefnyddid i ddal eogiaid. Mae olion y strwythur cynhaliol yn amlwg o hyd ar y glannau ar adeg llanw isel. Heddiw, pysgotwyr Black Rock yw'r rhai olaf i ddefnyddio rhwydi golchi yng Nghymru. Trosglwyddwyd y traddodiad i lawr drwy'r cenedlaethau a bellach mae'r pysgotwyr wrthi'n weithredol yn hyrwyddo treftadaeth y bysgodfa fel atyniad i dwristiaid yn rhan o'u nod i gadw hanes ac arferion yn fyw i genedlaethau'r dyfodol eu mwynhau. Mae'r ardal yn dirwedd a luniwyd yn bendant iawn â llaw gan y cymunedau a fu'n byw yno ers ei hadfer o'r aber, gwaith a ddechreuodd yn y cyfnod Rhufeinig, a dylid dathlu'r straeon hyn am gysylltiadau pobl â'u hamgylchedd.