Wel, mae'n anodd dilyn hynny, mewn gwirionedd, ond fe wnaf fy ngorau. [Chwerthin.] Ceisiaf osgoi ailadrodd rhai o'r pethau a ddywedwyd, a chytunaf â llawer ohonynt. Siân, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod wedi cyflwyno'r ddadl hon yma. Mae'n rhywbeth yr ysgrifennais amdano beth amser yn ôl ar ôl gwneud nifer o sgyrsiau i ysgolion ar faterion hanesyddol a chefais fy synnu mewn gwirionedd i ba raddau nad oeddent yn gwybod am ddigwyddiadau hanesyddol lleol o bwys anhygoel, nid yn unig y disgyblion ond yr athrawon hefyd.

Rwy'n credu fy mod yn cyflwyno pryder penodol, gofal, gwyliadwriaeth, ynglŷn â dysgu hanes. Oherwydd pan fyddwn yn sôn am yr hanes, rydym yn sôn am hanes pobl. Rydym yn sôn am hanes cymdeithasol. Rydym yn siarad hefyd, yn bwysig iawn yn y cyd-destun Cymreig, am ddosbarth. Mae'r rhain yn faterion sy'n berthnasol i fwy na Chymru'n unig. Maent yn berthnasol i Loegr. Gallwch feirniadu'r modd y dysgir hanes yn Lloegr ac mewn llawer o rannau eraill o'r byd yn hallt, a'r modd y cyflwynir hanes yr ymerodraeth Brydeinig. Ac mae'n rhannol oherwydd bod hanes wedi tueddu i fod yn ddetholus, gan y rhai a oedd yn rheoli, ac yn cyflwyno mater penodol. Felly, wrth addysgu digwyddiadau yn ystod yr ymerodraeth Brydeinig, cyflafan Amritsar, y newyn yn Iwerddon, cyflafan Peterloo yn Lloegr—rwy'n credu eu bod oll yn faterion sydd ond wedi dod i'r amlwg yn awr mewn gwirionedd wrth inni ddechrau cael trafodaeth fwy manwl gywir ar hanes. Felly, nid yw hanes yn ymwneud â fersiwn arbennig o hanes neu hyd yn oed â dehongliad penodol o hanes; mae'n ymwneud â darparu'r wybodaeth, y dadansoddiad, y wybodaeth leol, y ffeithiau lleol, a galluogi pobl i ddatblygu'r gallu i ddehongli hanes.

Un o'r materion a oedd yn fy mhoeni, er enghraifft, oedd yr addysgu yn ardal Taf Elái pan oeddwn yn yr ysgol. Buom yn sôn am Dr William Price, ac wrth gwrs, mae pawb yn gwybod mai dyna'r dyn a amlosgodd ei fab, onid e? Ond yr hyn oedd yn bwysig oedd ei fod yn cynrychioli her a thoriad rhwng cyfraith yn seiliedig ar gyfraith eglwysig yn hytrach na chyfraith gyffredin, am fod amlosgi yn ymosodiad uniongyrchol ar y gred yn yr ailymgnawdoliad, atgyfodi'r corff—roedd yn newid sylfaenol. Ac nid wyf erioed wedi clywed hynny'n cael ei drafod neu rywun yn siarad amdano neu'n ei ddehongli mewn unrhyw ffordd arbennig. Nid wyf wedi clywed unrhyw drafodaeth yn ein hysgolion am bwysigrwydd pobl leol neu bwysigrwydd pobl fel Arthur Horner, pobl fel Will Paynter a arweiniodd Fudiad Cenedlaethol y Gweithwyr Di-waith—ffactor arwyddocaol iawn yng Nghymru.  

Rwy'n byw yn Nhonyrefail yng nghwm Elái. Yng nghwm Taf, wrth gwrs, y digwyddodd un o'r achosion cyfreithiol mawr a ddeilliodd o anghydfod diwydiannol ac a arweiniodd at un o'r prif faterion yn ymwneud â rhyddid pobl i drefnu a arweiniodd at Ddeddf Anghydfodau Masnach 1906. Nid wyf erioed wedi clywed hynny'n cael ei drafod. Eto i gyd, mae'n rhan sylfaenol iawn o'n dealltwriaeth o ddatblygiad prosesau democrataidd mewn gwirionedd. Felly, dyna fy sylwadau ar hynny, oherwydd rwy'n cytuno, mae yna lawer o addysgu da ar hanes Cymru rwy'n siŵr, ond mae bylchau enfawr ynddo hefyd ac mae yna wendid enfawr o ran lleoleiddio'r addysgu, ac yn enwedig addysgu hanes dosbarth, hanes mudiadau, pobl a dosbarth. Dyna'r hyn yr hoffwn ei weld yn cael ei atgyfodi.

Y pwynt a wneuthum yn ystod un o'r sesiynau pwyllgor ar hyn, pwynt sy'n bwysig iawn yn fy marn i, yw mater hyfforddi athrawon a sut y caiff hynny ei addasu a sut y byddwn yn cymryd yr holl safbwyntiau arbennig hyn o ran addysgu hanes lleol a hanes Cymru yn fwy effeithiol. Mae hynny'n ymddangos yn broblem i mi. A hefyd, y diffyg adnoddau sydd ar gael—diffyg deunyddiau penodol sy'n hyrwyddo, sy'n dadansoddi, sy'n sôn am y mudiadau cymdeithasol hyn, sy'n sôn am gydymddibyniaeth a chydweithrediaeth. Gwelwyd un o brif ddatblygiadau cydweithrediaeth yn ardal Ynysybwl, ac arweiniodd at sefydlu mudiad cydweithredol mawr. Felly, mae'r pethau hyn i gyd sy'n sylfaenol bwysig i ni yno.

Felly, yr hyn y buaswn yn ei obeithio, wrth ddatblygu'r cwricwlwm newydd o ran yr addysgu, yw ein bod yn addysgu am Gymru. Nid oes gennyf broblem gyda geiriad y cynnig, ond bod angen i ni fod yn wyliadwrus ynglŷn â'n dehongliad o beth yn union rydym yn sôn amdano, beth y mae'n ei olygu. Ond yr hyn ydyw, yn bwysig iawn rwy'n credu, yw cydnabyddiaeth fod yna ffordd bell i fynd yng Nghymru ac yng ngweddill y DU, ac mewn rhannau o Ewrop a gweddill y byd, ynglŷn ag ymagwedd newydd, fodern a gonest tuag at addysgu hanes.