Ar 13 Ebrill eleni, fe wnaethom ddihuno i'r newyddion fod fandaliaid wedi dinistrio rhan o furlun 'Cofiwch Dryweryn' ger Aberystwyth. Yn ddiau, roedd yn weithred wleidyddol, ac mae wedi arwain at ymdrechion i atgynhyrchu'r murlun ledled Cymru. Ond yr elfen fwyaf barbaraidd i mi oedd y ffaith eu bod wedi chwalu drwy'r gair 'cofiwch'—ymgais i ddileu a chwalu ein cof am ein gorffennol.

Nawr, mae lle i godi henebion. Rydym yn dda am wneud hynny yng Nghymru. Ond er mwyn i ni deimlo ymdeimlad o berchenogaeth ar yr adegau canolog hynny yn ein hanes, yn dda a drwg, mae'n rhaid i ni gael ein dysgu amdanynt. Mae hyn yr un mor wir am hanes diweddar ag ydyw am ddysgu am Brythoniaid cynnar. Er mwyn deall lle rydym, beth ydym, mae'n rhaid i ni wybod beth a'n lluniodd. Yr hyn sy'n ddiymwad yw ein bod yn genedl o storïwyr, yn ôl i benillion Aneirin a Taliesin yn y chweched ganrif i'r cyfarwyddion a'r Gogynfeirdd a adroddodd ein chwedlau, hanesion yr aelwyd a straeon gwerin i dorfeydd o bobl a'u tywysogion. Straeon dychmygol, fel y dywedodd Gwyn Alf Williams, oedd y ffordd gyflymaf dros y mynyddoedd. Mae straeon wedi ein maethu. Maent wedi ein rhwymo gyda'n gilydd. Ac mae hynny'n sicr yn wir am ein straeon ein hunain, ein hanesion ein hunain.

Rwy'n defnyddio'r gair lluosog 'hanesion', ac rwy'n credu ei bod yn hanfodol bwysig dod o hyd i gyfleoedd yn y cwricwlwm newydd i gyfleu'r hanesion nad ydym yn gwybod cymaint amdanynt: y rhannau y mae'r Cymry wedi'u chwarae mewn digwyddiadau hanesyddol gwych mewn rhannau eraill o'r byd, fel y chwyldro Americanaidd, a cheisio dadorchuddio ffynonellau newydd hefyd, ffyrdd newydd o adrodd hanesion pobl na wnaeth ysgrifennu'r llyfrau hanes. Buaswn i'n cysylltu fy hun hefyd â galwadau i sicrhau bod ysgolion yng Nghaerdydd yn addysgu disgyblion am y terfysgoedd hil a ddigwyddodd 100 mlynedd yn ôl. Mae Cymru'n parhau i gael ei chyfoethogi gan y llu o ddiwylliannau sydd wedi cyfrannu at ein straeon, ac ni ddylem osgoi digwyddiadau hyllach yn ein gorffennol er mwyn i ni allu dysgu oddi wrthynt.