Sy'n caniatáu inni fynd i'r eitem nesaf, sef y ddadl fer, sy'n cael ei chyflwyno yn enw Dawn Bowden. Dwi'n galw, felly, ar Dawn Bowden i gynnig ei dadl fer. Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. Mae fy mhwnc ar gyfer y ddadl hon yn ymwneud â mater y gwn ei fod yn agos at galonnau’r Aelodau ar draws y Siambr hon, sef tai. Yn fwy penodol, rwyf eisiau cynnig y dylai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn ystyried gwneud ymrwymiad cenedlaethol i'r egwyddor sylfaenol y dylai pob un ohonom gael hawl ddynol, wedi’i hategu gan gyfraith i gael gafael ar dai digonol.

Byddaf yn cyflwyno'r ddadl hon mewn tair rhan, os caf. Yn gyntaf, y rhesymau pam y credaf fod hawl i dai digonol yn bwysig; yn ail, ystyried y ffyrdd y gallai deddfwriaeth Cymru gynnig ffrâm i hawl o'r fath; ac yn olaf, fy nghasgliadau. Rwyf wedi rhoi munud o fy amser i David Melding a Mike Hedges, ac rwy'n ddiolchgar am y diddordeb trawsbleidiol sy'n cael ei ddangos yn y ddadl hon, fel y gwelwyd yn y cwestiwn i Weinidogion yr wythnos diwethaf.

Ym mis Mawrth eleni, ysgrifennais ddarn i Fabians Cymru yn nodi bod cartref diogel, cynnes yn allweddol i lesiant personol ac mae diffyg diogelwch o'r fath yn niweidiol i lawer o bobl yn ein cymunedau. Yn fy marn i, gallai sefydlu hawl gyfreithiol i dai digonol ein symud ymlaen ar y daith i fynd i'r afael â'r pryder hwn.

Felly, yn gyntaf, gadewch i mi nodi'r rhesymau pam fy mod yn credu bod sefydlu hawl o'r fath yn bwysig. Ar y pwynt hwn, a gaf fi ddiolch yn syth i'r sefydliadau a'r bobl sydd wedi ymroi i drafod y pwnc yn ddiweddar, yn cynnwys Tai Pawb, Sefydliad Tai Siartredig Cymru, Shelter Cymru a Dr Simon Hoffman o Brifysgol Abertawe? Yn wir, sbardunwyd fy niddordeb yn y syniad hwn gan erthygl fer gan Dr Hoffman a gyhoeddwyd yng nghylchgrawn Welsh Housing Quarterly ym mis Gorffennaf y llynedd. Rwy'n falch fy mod wedi cael fy nghynrychioli'n ddiweddar mewn trafodaeth gychwynnol ar y syniad hwn a gynhaliwyd gan Tai Pawb yn ystod hydref 2018.

Yn y ddadl heddiw, rwy'n awr yn ceisio adeiladu ar fy niddordeb cynnar, a dilyn yr adroddiad dichonoldeb a lansiwyd yn adeilad y Pierhead yr wythnos diwethaf. Gallaf weld nifer o fanteision o sefydlu hawl o'r fath. Ar ei lefel fwyaf syml, byddai'n darparu fframwaith cyfreithiol i'r camau gweithredu sydd eu hangen i ddarparu'r hawl ddynol fwyaf sylfaenol honno. Rwy'n adlewyrchu erthygl 11(1) o'r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, yr hawl i gael cartref.

Ers i mi gael fy ethol i'r Cynulliad hwn yn 2016, rwyf wedi teimlo rhwystredigaeth enfawr ynghylch ystod a dyfnder problemau tai mewn cynifer o'n cymunedau. Ym Merthyr Tudful a Rhymni, fel mewn mannau eraill, gwelaf y problemau sy'n codi o ddiffyg cyfleoedd tai, problemau digartrefedd, a'r ffyrdd y mae gormod o dai yn anfforddiadwy i ormod o bobl. Mewn gwirionedd, credaf ei bod yn broblem y mae cenedlaethau olynol wedi caniatáu iddi ddatblygu, ac mae llawer o hynny'n adlewyrchiad o'r methiant yn y farchnad.

O ystyried dyfnder a chymhlethdod y problemau rydym yn awr yn ceisio mynd i'r afael â hwy, mae'n hawdd teimlo'n ddigalon ynghylch y sefyllfa dai, felly mae'n dda cael syniad cadarnhaol am hawliau tai. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi mynd ati'n gyson i greu amrywiaeth o fesurau i fynd i'r afael â llawer o broblemau'n ymwneud â thai, ac mae'r rhain yn cynnwys: buddsoddiad i wella safonau ansawdd tai; buddsoddiad mewn tai mwy fforddiadwy; deddfwriaeth i reoleiddio landlordiaid; mabwysiadu ymateb tai yn gyntaf; gweithredu yn erbyn y modd y manteisir ar rentwyr sector preifat; arian ar gyfer adeiladu arloesol; dileu'r hawl i brynu; a'r adolygiad o'r cyflenwad tai, a gwn y bydd y Gweinidog yn ymateb i hwnnw yn y Siambr hon yn fuan. A bydd fy nghyd-Aelodau'n cofio fy mod wedi cefnogi galwadau i fynd i'r afael â throsedd rhyw am rent; rwy'n cefnogi'r alwad ddiweddar yn y Siambr hon am ddiddymu Deddf Crwydradaeth 1824; ac rwy'n cefnogi dileu adran 21 yng Nghymru, troi pobl allan heb fai arnynt hwy, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar hynny cyn bo hir. Ac er y gellir ystyried pob un o'r rhain yn bwysig, maent yn ymatebion cynyddrannol i rai o'r problemau niferus rydym yn eu hwynebu.

Felly, credaf fod natur barhaus, ddwfn ac erydol ein problemau tai bellach yn golygu bod angen i ni ystyried fframwaith gweithredu newydd. Credaf fod sefydlu hawl i dai digonol yn ffordd o oresgyn yr agwedd gynyddrannol a thameidiog honno rwyf wedi'i disgrifio. Byddai'n darparu sail newydd i gyfraith a all ysgogi newid polisi a diwylliant, a darparu ymatebion mwy effeithiol. Ymatebion mwy effeithiol a all weddnewid un o'r ffactorau allweddol niferus sy'n dylanwadu ar ein rhagolygon mewn bywyd—cartref diogel, cynnes. A chredaf fod yn rhaid i ni hefyd ystyried i ba raddau y dylai'r hawl i iawn cyfreithiol fod yn rhan o'r pecyn hwnnw o hawliau. Yn wir, pan fyddwn yn craffu ar gynnig deddfwriaethol ar y mater hwn, rwy'n siŵr mai iawn cyfreithiol fydd yn galw am yr archwiliad mwyaf gofalus.

Mae awduron yr adroddiad dichonoldeb ar yr hawl i dai digonol yng Nghymru yn gosod y gallu i gael iawn cyfreithiol yng nghyd-destun trychineb Tŵr Grenfell. I mi, mae hynny'n helpu i sicrhau gwir ddealltwriaeth o'r hyn y mae'r rhan hon o'r ddadl yn ei olygu. Oherwydd, o ystyried ein bod i gyd yn awr yn dysgu am hanes y drasiedi honno, efallai y gallwn fyfyrio ar y ffaith pe bai gan y trigolion hawl i dai digonol ac iawn cyfreithiol drwy broses y llys, y gallai'r sefyllfa fod wedi bod yn wahanol.

Symudaf yn awr at ail ran fy nadl, ac fe nodaf rai ystyriaethau pwysig wrth sefydlu hawl gyfreithiol i dai digonol. Ar gyfer y rhan hon o'r ddadl, hoffwn gyfeirio'n helaeth at waith Dr Simon Hoffman, y cyfeiriais ato'n gynharach yn fy nghyfraniad. Yn y Siambr hon, credaf ein bod yn gyfarwydd â hawliau dynol a'r ffordd y maent yn sail i'n hawliau fel dinasyddion. Mae'r adroddiad dichonoldeb diweddar ar yr hawl hon yn tynnu sylw at y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, sy'n cynnwys, ymhlith pethau eraill, yr hawl i dai digonol fel y crybwyllais eisoes. Felly, mae cwestiwn yn codi ynglŷn â sut y gallem ymgorffori hawl o'r fath yng nghyfraith Cymru.  

Nawr, ar y pwynt hwn, credaf ei bod yn werth nodi ein bod eisoes, yng nghyd-destun polisi a deddfwriaeth Cymru, yn gyfarwydd iawn â dull sy'n seiliedig ar hawliau. Efallai mai'r mwyaf nodedig i mi oedd y gwaith yn ymwneud â hawliau plant a phobl ifanc. Ymgorfforwyd y rheini yng nghyfraith Cymru drwy gyfrwng Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Drwy'r Mesur hwn, gwyddom fod yn rhaid i Weinidogion Cymru roi sylw dyledus i hawliau dynol penodol plant a phobl ifanc. Mae hyn, wrth gwrs, yn enghraifft o ymgorffori cytuniadau hawliau dynol yn anuniongyrchol, gan nad yw Gweinidogion y Llywodraeth wedi'u rhwymo'n llawn ganddynt, ond mae'n rhaid iddynt roi sylw dyledus i'r hawliau hyn. Ac mae hynny'n wahanol i'r dull o ymgorffori'n uniongyrchol, sef y ffordd yr ymdriniodd y DU â Deddf Hawliau Dynol 1998. 

Yn achos ymgorffori uniongyrchol, mae'n aml yn golygu y gall unigolyn ddefnyddio ei hawliau dynol i geisio cyfiawnder mewn llys Prydeinig. Mae'r adroddiad dichonoldeb diweddar hefyd yn tynnu sylw at ymgorffori sectoraidd, sy'n golygu bod hawliau wedi'u hymgorffori mewn meysydd polisi penodol. Unwaith eto, mae gan Gymru brofiad o hyn drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Felly, gall ymgorffori hawliau fod yn broses uniongyrchol, anuniongyrchol neu sectoraidd. Ac mae ymgorffori'n bwysig, gan ei fod yn cynnwys yr hawliau dynol hyn yn ein fframwaith cyfreithiol cenedlaethol. Yn dilyn ymgorffori, gellir dwyn Llywodraethau a chyrff cyhoeddus i gyfrif drwy nifer o fecanweithiau, gan gynnwys cwynion, comisiynau a chomisiynwyr. Dull o'r fath, wrth gwrs, sy'n sail i waith Comisiynydd Plant Cymru.

Felly, beth yw'r hawl y byddem yn ceisio ei chynnwys mewn perthynas â thai digonol? Wel, fel y dywedais, mae wedi'i nodi yn erthygl 11(1) y cyfamod ar hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol, ac mae'n cynnwys, ac rwy'n dyfynnu, felly dyna pam fod yr iaith rywedd-benodol,  

'...hawl pawb i safon byw ddigonol iddo ef a’i deulu, gan gynnwys bwyd, dillad a thai digonol...'

Mae Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig wedi diffinio hyn ymhellach fel hawl i fyw mewn heddwch, diogelwch ac urddas, ac mae hyn yn helpu i osod tai yn y ffrâm fel rhywbeth sydd o bwys sylfaenol i ddynoliaeth.  

Pwynt pwysig y dylwn ei wneud ar cam hwn yw nad yw ymgorffori'r hawl gyfreithiol hon yn ei gwneud yn ofynnol i'r Llywodraeth ddarparu tai i bawb. Fel yr ysgrifennodd Ali o Tai Pawb:

Mae camsyniad poblogaidd fod yr hawl i dai digonol yn golygu bod yn rhaid i'r Llywodraeth adeiladu cartref i bob dinesydd. Myth yw hyn, wrth gwrs, mae'n ymwneud mwy â chefnogi cynnydd cymdeithasol, gyda ffocws arbennig ar y rhai mwyaf difreintiedig— yr hyn y mae hi'n ei ddisgrifio fel gwireddu graddol. Ond byddai angen strategaeth alluogi glir a all fynd i'r afael â phroblemau tai yn raddol. Yn wir, mae noddwyr yr adroddiad dichonoldeb diweddar yn cefnogi'r syniad o fabwysiadu ymagwedd gymysg tuag at ymgorffori'r hawl i dai digonol. Hynny yw, maent yn credu y dylid ymgorffori'n uniongyrchol ac yn anuniongyrchol, fel bod fframwaith rhagweithiol cryf ar gyfer hawl i dai wrth lunio polisi, ond hefyd yr hawl i orfodi os torrir yr hawl honno. Nid oes gennyf fawr o amheuaeth fod angen archwilio'r rhan hon o'r ddadl yn y modd mwyaf gofalus.

Yn wir, buaswn yn gobeithio y gallai'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau gynnal ymchwiliad cychwynnol i gymryd tystiolaeth ar y materion hyn cyn etholiadau'r Cynulliad yn 2021. Gallai tystiolaeth o'r fath ystyried profiad rhyngwladol yng nghyd-destun y ddadl hon. Gwelwn fod Canada wedi mabwysiadu'r dull hwn gyda strategaeth dai genedlaethol sy'n ymrwymo i ymdrin â thai fel hawl ddynol. Mae Norwy hefyd yn gwneud cynnydd ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau. Byddai sesiynau tystiolaeth o'r fath yn helpu i lywio penderfyniadau i'w gwneud mewn perthynas â chweched tymor y Cynulliad, gan nad wyf yn siŵr a oes digon o amser ar gyfer deddfwriaeth mor bwysig, yn anffodus, yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Ond byddai tystiolaeth o'r fath o gymorth i'r Gweinidog hefyd, a gwn ei bod eisoes wedi mynegi ei diddordeb a'i pharodrwydd i edrych ar y mater hwn, pan siaradodd yn y digwyddiad yn adeilad y Pierhead yn ddiweddar. A chan nad wyf yn gyfreithiwr, byddai tystiolaeth o'r fath yn helpu i wella fy nealltwriaeth o'r ystod o oblygiadau niferus a fyddai i ddeddf o'r fath.

Felly, gadewch i mi ddirwyn i ben ar y pwynt hwn. Ar ôl y ddadl hon, byddaf yn teithio i fy nghartref ym Merthyr Tudful a Rhymni, ac ar ddiwedd diwrnod hir, prysur, mae hynny'n rhoi rhywfaint o gysur i mi. Dychwelaf at wrthrychau personol cyfarwydd, at ddiogelwch, ac fe gaf gynhesrwydd os bydd ei angen. Ond rwy'n cydnabod hefyd, yn 2019, er gwaethaf holl gyfoeth y wlad hon, nad yw hyn yn wir i bob un o'n cyd-ddinasyddion yng Nghymru, sy'n fy arwain i'r casgliad, am y rhesymau a nodwyd gennyf yn y ddadl hon, ei bod bellach yn bryd i ni ystyried yr hawl statudol i dai digonol, er mwyn gwella'r gobaith yng Nghymru y gallwn ddiwallu hawl dinesydd i un o'r anghenion mwyaf sylfaenol, sef cartref.

Felly, dychwelaf at lle dechreuais, ac rwy'n cynnig y dylai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn ystyried gwneud ymrwymiad cenedlaethol i'r egwyddor sylfaenol y dylai pob un ohonom gael hawl ddynol, wedi'i hategu gan gyfraith, i gael gafael ar dai digonol.  

A gaf fi gymeradwyo brwdfrydedd Dawn a'r ffordd glir y mae wedi cyflwyno'r ddadl dros gydnabod tai fel hawl ddynol sylfaenol, ac yn y cyd-destun hwn, yr hawl i weld tai digonol yn dod yn egwyddor ganolog ar gyfer trefnu polisi cyhoeddus? Pan fyddwn yn edrych ar yr angen mwyaf difrifol, byddai'n ffitio'n naturiol iawn i'n polisi tai yn gyntaf, er enghraifft, lle byddwn yn helpu pobl sydd â bywydau heriol iawn ac yn aml yn llawn anhrefn am lu o resymau ac sydd heb do uwch eu pennau. Credaf y byddai'r math hwn o gysyniad yn siapio'r math o ddull yr ydym am ei weld i helpu'r bobl hynny, ond hefyd y rhai sy'n ddigartref neu'n debygol o wynebu digartrefedd.

Credaf mai dyma'r ffordd o greu consensws newydd, a fodolai rhwng ein pleidiau mawr ar ôl yr ail ryfel byd fod tai yno gydag iechyd ac addysg fel rhywbeth y dylai pob dinesydd allu dibynnu arno fel rhywbeth y byddant yn ei gael, ac wrth gwrs, o'i dderbyn, dylai fod o safon ddigonol. Rwy'n canmol y gymdeithas ddinesig a'r grwpiau y cyfeiriodd Dawn atynt am wthio'r achos hwn, a chynnal y digwyddiad yn y Pierhead. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn edrych yn ddifrifol iawn ar hyn ac yn cydymdeimlo. Gallaf eich sicrhau bod y Blaid Geidwadol yn gwneud hynny yn ogystal. Rwy'n credu bod hwn yn syniad y mae ei amser wedi dod. Felly, llongyfarchiadau a diolch, Dawn. 

Yn gyntaf, rwyf am ddweud 'diolch' wrth Dawn Bowden am roi munud o'i hamser i mi. Mae'n rhyfedd, a dweud y gwir, oherwydd mae David Melding, Dawn a minnau'n aml yn siarad am dai ac yn aml mae ein hareithiau'n debyg iawn i'w gilydd.

Ar ôl cynhaliaeth, tai yw'r angen dynol nesaf. Rwyf am dynnu sylw at dai annigonol. Yn y 1950au a 1960au cafodd slymiau eu clirio ar raddfa fawr ac adeiladwyd tai cyngor ar raddfa fawr i ddarparu cartrefi i bobl fel fy nheulu wrth i ni symud o dai rhent preifat. Cafodd nifer fawr o dai yr arferid eu rhentu'n breifat eu prynu gan unigolion i fod yn gartref iddynt. Rydym bellach wedi gweld llawer o'r rhain yn cael eu prynu, mewn niferoedd mawr iawn weithiau, i'w gosod ar rent gan unigolion sy'n aml yn byw filltiroedd lawer i ffwrdd. Ni allaf weld unrhyw ffordd o ymdrin â thai annigonol ac eithrio drwy adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr. Dylem hefyd weld cynnydd yn y nifer sy'n berchen ar eu cartrefi gan y bydd eiddo a rentir yn breifat ar hyn o bryd yn dychwelyd i berchen-feddiannaeth. Nid serendipedd oedd bod y cynnydd mawr mewn adeiladu tai cyngor wedi digwydd ar yr un pryd â chynnydd mawr mewn perchen-feddiannaeth.

Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl—Jane Hutt.

Diolch, Lywydd. Mae hwn yn bwnc pwysig ac amserol iawn. Dyma flwyddyn ganmlwyddiant Deddf Tai, Cynllunio Trefol etc. 1919, a elwir yn gyffredinol yn Ddeddf Addison, ond hefyd, fel y dywedodd Dawn Bowden, oherwydd ei bod hi'n ddwy flynedd ers y tân yn Nhŵr Grenfell. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn trafod hyn y prynhawn yma. Mae Deddf Addison yn bwysig yn hanesyddol i'r ddadl hon, gan mai dyma'r gydnabyddiaeth gyntaf fod gan y Llywodraeth ganolog rôl i'w chwarae'n cefnogi'r ddarpariaeth dai ar gyfer y dosbarth gweithiol, a'r cysylltiad rhwng tai gwael ac iechyd gwael. Pwysigrwydd tân Grenfell i'r ddadl hon yw ei fod wedi dod i gynrychioli methiant y system i wrando a gweithredu i amddiffyn y rhai sydd mewn angen yn y gymdeithas.

Yn fy natganiad llafar ar 11 Mehefin, dywedais wrth yr Aelodau am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu a chryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Yn y cyfnod hwn o ansicrwydd a chyni parhaus, y telir y gost amdanynt yn anghymesur gan y rhai lleiaf abl i'w thalu, mae'r lloches a'r noddfa a ddarperir gan y lle a alwn yn gartref yn dod yn fwyfwy pwysig. Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad clir i hyrwyddo a diogelu hawliau dynol. Mae wedi'i wreiddio yn ein deddfwriaeth sefydlu. Mae'n rhedeg drwy bopeth y mae'r Llywodraeth hon yn ceisio ei wneud.

Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn ceisio cyflwyno dull newydd unigryw i Gymru o hyrwyddo a diogelu cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a hawliau dynol. Rydym yn gwneud hynny, wrth gwrs, o fewn cwmpas ein cymhwysedd cyfreithiol. Rhaid i'r camau a gymerwn fod yn gydnaws â rhwymedigaethau rhyngwladol, fel y'u nodir yn adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae'r rhwymedigaethau hyn yn cynnwys saith Confensiwn y Cenhedloedd Unedig a lofnodwyd ac a gadarnhawyd gan wladwriaeth sy'n barti y DU. Mae adran 81 o Ddeddf Llywodraeth Cymru hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru weithredu'n gydnaws â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, fel y'i hadlewyrchir yn ein cyfraith ddomestig gan Ddeddf Hawliau Dynol 1998. Rydym yn cymryd rhan lawn ym mhroses adrodd y Cenhedloedd Unedig ac yn croesawu ac yn gwerthfawrogi gwaith craffu, adborth ac arweiniad gan bwyllgorau'r Cenhedloedd Unedig. Yn ei gyfamod yn 1966, cydnabu Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, er mwyn rhoi safon byw ddigonol i ddinasyddion, fod angen iddynt gael tai addas yn ogystal â digon o fwyd, dillad a gwelliant parhaus yn eu hamodau byw. Ac roedd y gwladwriaethau sy'n barti hynny, gan gynnwys y Deyrnas Unedig, a gadarnhaodd ac a fabwysiadodd y cyfamod, yn cytuno â'r nod hwn wrth iddynt ymrwymo iddo.

Er y gall ymddangos yn rhyfedd fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig, hyd yma, heb ymgorffori'r cyfamod mewn cyfraith ddomestig, ni ddylai hynny ein rhwystro rhag gweithio yn ysbryd y cyfamod yma yng Nghymru. Dylai caniatáu i ansicrwydd a diffyg urddas barhau i gael eu dioddef gan bobl heb dai neu heb dai digonol ar gyfer eu hanghenion fod yn destun pryder i bawb ohonom fel cymdeithas wâr. Mae ymrwymiad y Llywodraeth hon i'r egwyddor sylfaenol fod gan bob un ohonom hawl i gael tai digonol a chynaliadwy yn ganolog i'r dyheadau y ceisiwn eu gwireddu, ac mae'n dda gweld y consensws trawsbleidiol a fynegir yma eto, ond a fynegir yn aml yn y Siambr hon, wrth inni drafod y mater pwysig hwn.

Felly, yn strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru 'Ffyniant i Bawb', rydym wedi cydnabod tai fel blaenoriaeth allweddol, gan nodi'n bendant ein bod yn deall rôl cartref fforddiadwy o ansawdd da i sicrhau ystod eang o fuddion o ran lles, iechyd, dysgu a ffyniant. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i ddarparu tai cymdeithasol newydd ac i wneud hynny ar raddfa fawr ac yn gyflym. Deallwn y rôl allweddol y gall tai cymdeithasol ei chwarae yn sicrhau bod teuluoedd ac unigolion yn gallu cael gafael ar gartrefi fforddiadwy o ansawdd da a all fod yn sbardun iddynt allu sicrhau dyfodol llwyddiannus. Mae tai cymdeithasol yn gofyn am lefel uwch o gymhorthdal gan y Llywodraeth, ond rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth i ni, gan gefnogi'r rhai lle gall ein buddsoddiad gael yr effaith fwyaf. Rydym wedi gwneud buddsoddiad mwy nag erioed o £1.7 biliwn mewn tai yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Mae hwn yn swm sylweddol, sy'n cael effaith enfawr ar ddarparu tai cymdeithasol.

Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn am gyfraniad Mike Hedges y prynhawn yma ar fynd i'r afael â'r angen am dai a phwysigrwydd tai cymdeithasol. Wrth gwrs, mae tai cymdeithasol nid yn unig yn darparu tai o ansawdd, ond hefyd y cymorth sydd ei angen i sicrhau y gall pobl gadw eu tenantiaethau a ffynnu, a dyna pam nad yw Cymru erioed wedi troi ei chefn ar gefnogaeth i dai cymdeithasol ers iddi ddod i fodolaeth. Yn wir, yn Lloegr, mae'r ddarpariaeth o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol wedi gostwng 81 y cant ers 2010.

Yn ogystal â hyn, mae gennym raglen dai arloesol a chronfa gofal integredig. Unwaith eto, ceir llawer o gonsensws ar draws y pleidiau, gyda David Melding yn enwedig yn croesawu hynny. Wrth gwrs, maent wedi cefnogi adeiladu o leiaf 1,300 o gartrefi, gan helpu i gyflawni'r uchelgeisiau hyn. Ceir heriau parhaus o ran darparu'r nifer o gartrefi sydd eu hangen ar gyfer y farchnad a'r sector tai fforddiadwy, ond rydym yn rhoi camau ar waith yma yng Nghymru i ddarparu'r cartrefi sydd eu hangen arnom, ac rydym yn parhau i fod yn ffyddiog y cyrhaeddwn ein targed o 20,000 o dai fforddiadwy gyda chymorth ein partneriaid yn ystod y tymor Cynulliad hwn.

Ond mae'n fwy na nifer y cartrefi a adeiladwn, mae'n ymwneud hefyd â'r modd y sicrhawn eu bod o ansawdd uchel, ac yma mae ein buddsoddiad yn safon ansawdd tai Cymru yn sicrhau bod llawer o'n pobl fwyaf diamddiffyn yn byw mewn cartrefi gweddus, ac mae angen i'r cartrefi hynny hefyd fodloni anghenion cenedlaethau'r dyfodol a bod yn agos at fod yn ddi-garbon, gan helpu'r amgylchedd a thynnu teuluoedd allan o dlodi tanwydd. A dyna pam ein bod wedi gosod uchelgeisiau sylweddol i hybu datgarboneiddio ar draws holl ddeiliadaethau'r stoc dai bresennol. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cydnabod pwysigrwydd sicrhau bod cyfraith dai Cymru yn addas ar gyfer y dyfodol drwy ddiweddaru'r gyfraith dai mewn dull cydlynol a chynhwysfawr. Mae cychwyn Deddf Tai (Cymru) 2014 wedi cyflwyno gwelliannau arloesol ar gyfer atal digartrefedd, gan ddarparu ar gyfer cofrestru a thrwyddedu landlordiaid ac asiantiaid yn y sector rhent preifat drwy Rhentu Doeth Cymru. Yn ogystal, bydd gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sy'n symleiddio ac yn egluro trefniadau cytundebol, a Deddf Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) 2019 yn lleihau'r gost i denantiaid wrth rentu cartref yn breifat, yn enwedig ar y dechrau.

Mae pwynt Dawn, sef y dylai mynediad at dai digonol gael ei gydnabod fel hawl ddynol, yn mynd y tu hwnt i'n ffin genedlaethol yn unig, ac fel y cyfryw mae'n codi materion o dan y setliad datganoli. Rwy'n falch o ymateb i hyn gyda fy nghyfrifoldeb gweinidogol dros gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol, ac i weithio gyda chi i fwrw ymlaen â hyn. Rydym yn gweithredu i wneud Cymru'n decach, gan ddechrau drwy gychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol i gydnabod effaith tlodi mewn perthynas ag agweddau eraill ar gydraddoldeb. Yn unol â hyn, rydym yn bwrw ymlaen â gwaith i ymchwilio i opsiynau i ddiogelu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, ond rydym hefyd yn comisiynu ymchwil i archwilio opsiynau ehangach, a gallwn ystyried hyn yn nhermau'r ymchwil honno. Byddwn yn cynnwys y modd yr ymgorfforwn y confensiwn ar hawliau pobl anabl a chytundebau rhyngwladol eraill yng nghyfraith Cymru, ac rydym wedi ymgysylltu â'r Athro Hoffman ynglŷn â hyn.

Byddwn yn arfer dull cynhwysol mewn perthynas â nodweddion gwarchodedig, gan bwyso ar yr holl dystiolaeth sydd ar gael, a thynnwyd sylw at yr union fater hwn yn y gwaith a gomisiynwyd gan Tai Pawb mewn cydweithrediad â Shelter Cymru a Sefydliad Tai Siartredig Cymru gan yr Athro Simon Hoffman, athro cyswllt ym Mhrifysgol Abertawe. Mae ei adroddiad dichonoldeb ar gyfer cyflwyno hawl i dai digonol, a lansiwyd ddydd Mawrth diwethaf, yn werth ei ddarllen, ac yn bwerus, ac nid oes amheuaeth gennyf y bydd Julie James yn ystyried yr astudiaeth ddichonoldeb yn fanwl, sut y mae'n cyd-fynd â'r gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud, ac rwy'n gobeithio sicrhau Dawn ac Aelodau eraill y Cynulliad heddiw ein bod, wrth aros i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ymgorffori cyfamod y Cenhedloedd Unedig ar hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol yn ffurfiol mewn cyfraith ddomestig, yn cydnabod tai fel mater sylfaenol i sicrhau lles ein dinasyddion. Rydym hefyd yn gweithio'n galed o fewn ein cyfrifoldebau datganoledig i adlewyrchu'r hawliau hyn yn y polisïau a'r ddeddfwriaeth a grëwyd gennym ac y byddwn yn parhau i'w creu. Diolch.

Dyna ddiwedd ar ein trafodaethau am y dydd heddiw. 

Daeth y cyfarfod i ben am 18:47.