A gaf i hefyd ddechrau drwy roi fy niolch personol i Meri Huws? Hi wnaeth baratoi'r ffordd, wedi pob peth, a doedd y ffordd honno ddim bob amser yn syth ac yn llyfn: gorymateb y Gweinidog blaenorol i ddechrau'n anghywir ar safonau, erydu ei chyllideb a'i rhyddid i gyflawni ei dyletswyddau hi i hyrwyddo'r Gymraeg—nad oedd yn hawdd ymdrin â hwy. Ac i fi, yn dod at y portffolio hwn heb unrhyw gefndir a gyda sgiliau iaith Gymraeg mwy cyfyngedig, roedd ei hanogaeth a'i chefnogaeth yn rhywbeth rwyf i dal yn gwerthfawrogi. Felly, diolch yn fawr i chi, Meri.

Yn sicr, roeddem yn cytuno bod angen newid y system o ymchwilio i gwynion. Does dim llawer am hyn yn yr adroddiad hwn, fwy na thebyg oherwydd methiant y cynigion ar gyfer deddfwriaeth newydd. Fodd bynnag, fe'i codwyd eto yn adroddiad y pwyllgor diwylliant yn ddiweddar, a gobeithio bod Aled Roberts yn parhau i bwyso am ddiwygio'r system yma. Rhaid ymchwilio cwynion yn llawn, ond mewn ffordd sy'n gymesur â'u difrifoldeb, gyda chryn ddisgresiwn am farn broffesiynol, fel y dywedodd y Gweinidog, o ran y ffordd orau o ddatrys y gŵyn.

Felly, rwy'n falch o weld dau beth penodol yn yr adroddiad hwn: dealltwriaeth y gall rhai hawliau fod yn fwy gwerthfawr na rhai eraill—ac fe fyddaf yn dod nôl at hynny mewn munud—a sut y defnyddiwyd pwerau gorfodi'r comisiynydd. Rwy'n nodi amlder ac amrywiaeth y cwynion, ond ymddengys fod y pwyslais yn y rhan fwyaf ohonynt wedi bod ar berfformiad cadarnhaol y dyfodol yn hytrach na chosb am fethu, ac i safonau barhau i lwyddo, mae'n llawer gwell ein bod ni'n gweld hawliau'n cael eu harloesi'n fwyfwy, a dealltwriaeth gynyddol o pam fod hynny'n beth da, yn hytrach na chosb a drwgdeimlad.

A dyna pam roeddwn yn arbennig o falch o weld y gwaith ar ddementia. Dyma achos lle nad yw'r hawl i wasanaethau Cymraeg i lawer yn fater o ddewis, mae'n fater o angen. O ran blaenoriaethau, mae rhai hawliau yn fwy gwerthfawr na rhai eraill. Ond cyhoeddwyd yr adroddiad hwn ar y gwaith hwn flwyddyn yn ôl, a dyw hi ddim yn dderbyniol i aros cyhyd am ymateb gan y Llywodraeth ar hyn. Bydd yr ymateb hwn yn sylweddol—bydd yn ein helpu i ddeall agwedd Llywodraeth Cymru tuag at hawliau eraill o angen yn lle dewis: darparu therapi lleferydd, er enghraifft; cyfathrebu'n arbenigol â phobl gydag anawsterau dysgu a gwybyddiaeth; ac mae'n cadw pwnc mynediad at glinigwyr sy'n siarad Cymraeg ar agor ac yn fyw.

Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at well dealltwriaeth o rôl y comisiynydd ynglŷn â deddfu ar y cwricwlwm newydd hefyd, gweithredu'r continwwm a chreu arholiadau teg. Ac mae'r adroddiad yn cyfeirio at waith y comisiynydd ar addysg cyfrwng Cymraeg. Nawr, byddwn wedi hoffi gweld cyfeiriad penodol at fathau gwahanol o lefydd dysgu, nid dim ond cyfrwng Cymraeg, achos mae hawliau iaith Gymraeg, fel y diogelir gan y safonau, yn berthnasol i bawb, ond dydyn ni ddim eto wedi cyrraedd sefyllfa lle gallwn fod yn sicr bod dysgwyr yn gwerthfawrogi'r hawliau hynny ac yn awyddus i alw arnyn nhw.

Dwi ddim yn gwybod pam fod Llywodraeth Cymru yn cymryd cymaint o amser i gymeradwyo'r canllawiau arfer da newydd, ond dim ond hanner y stori ydyn nhw beth bynnag. Gan fod y comisiynydd bellach wedi ailgaffael y rhyddid i hyrwyddo'r Gymraeg, rwy'n gobeithio y bydd e'n hyrwyddo hawliau iaith Gymraeg i siaradwyr y dyfodol, nid yn unig y siaradwyr presennol.

Dylai pob corff sy'n gweithio yn y maes ehangach hwn—y cynghorau, ysgolion, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, y mudiadau a'r mentrau—i gyd gael eu barnu yn ôl eu heffaith, nid eu gweithgareddau. A dylai'r un peth fod yn wir am y comisiynodd. Nid heddlu'r iaith yn unig yw e, wrth gwrs—mae'n un o fydwragedd Cymru ddwyieithog.

Ac, yn olaf, y gyllideb. Os yw comisiynydd y Llywodraeth yn mynd i barhau i rannu'r cyfrifoldeb am hyrwyddo, wel, felly rhaid rhannu'r arian hefyd a chynyddu'r pot. Cawn ni weld sut mae'r memorandum of understanding yn mynd i weithio. Gobeithio y bydd e.

Ond mae gyda fi rai pryderon eraill ynglŷn â'r gyllideb, yn benodol y methiant ymddangosiadol i gynllunio ar gyfer codiadau cyflog a chyfiawnhad dros y ffigur penodol ar gyfer hapddigwyddiadau. Rwy'n credu y gellid bod wedi egluro'r rheini dipyn bach yn llawnach yn yr adroddiad, ond y brif stori yw'r pwysau i ddefnyddio'r cronfeydd wrth gefn. Mae CWLC wedi clywed am hynny, ond os oes yna unrhyw ffordd i'r Llywodraeth a'r comisiynydd gydweithio ar gyfnod addas ar hyn, wel buaswn i'n hapus i weld hynny. Diolch.