Ond nid dim ond mynediad at y rhyngrwyd sydd yn rhwystro pobl, ond y ffaith bod nifer o bobl hŷn ddim yn teimlo'n gyfforddus yn defnyddio'r rhyngrwyd, hyd yn oed y rhai sydd efallai'n teimlo'n gyfforddus efo e-bost neu Facebook. Efallai eu bod nhw'n dal i fod yn nerfus pan mae'n dod i wneud cais am rywbeth swyddogol fel tocyn bws neu ymdrin â gwasanaethau ariannol ar y we.

Oes, mae yna waith wedi cael ei wneud i gynyddu cynhwysiant digidol, hybu sgiliau pobl yn eu cymunedau ac ati, ond mae yna lawer o bobl hŷn yn enwedig yn mynd ati i ddewis peidio â mynd ar-lein, a dylen nhw ddim colli allan ar gyngor neu wasanaethau hanfodol o'r herwydd. Mae pobl sydd ddim ar-lein hefyd yn aml yn colli allan ar well fargeinion pan fydd hi'n dod i siopa neu wasanaethau fel newid darparwr trydan neu nwy. 

Felly, beth all y Llywodraeth ei wneud? Dwi'n galw ar y Llywodraeth i wneud dau beth, mewn difri, i gynorthwyo pobl rhag teimlo'n ynysig a rhag colli allan. Y cyntaf ydy edrych ar y gwasanaethau cyhoeddus y maen nhw eu hunain yn eu cynnig. Yr enghraifft ddiweddaraf, yr amlycaf, ydy penderfyniad Llywodraeth Cymru i wneud y system gais am docynnau bws am ddim yn un ar-lein yn unig, yn enwedig o ystyried pwy oedd y gynulleidfa darged, mi oedd hwn yn ddewis annoeth iawn, dwi'n credu. Mi ddaeth hi'n amlwg iawn yn fuan iawn drwy sgwrsio efo etholwyr fod pobl yn poeni'n fawr am orfod gwneud hyn ar-lein, a llawer ddim yn gwybod lle i ddechrau.

Mi wnaeth fy swyddfa i felly gynnig y byddem ni'n helpu pobl i wneud ceisiadau tocyn bws ar-lein, gan hysbysebu hynny drwy boster yn y ffenest, poster yn y swyddfa bost ac, wrth gwrs, lledaenu'r gair ar lafar. Ers mis Medi, mae fy swyddfa i wedi delio efo dros 300 o geisiadau am gerdyn bws newydd drwy wefan Trafnidiaeth Cymru. Tri chant o bobl oedd un ai ddim yn teimlo'n gyfforddus yn gwneud y cais eu hunain, neu heb fynediad at ryngrwyd i wneud hynny heblaw drwy ddod at ein swyddfa ni.

Buon ni'n clywed straeon am bobl yn colli cwsg yn poeni sut oedden nhw'n mynd i adnewyddu eu tocyn am eu bod nhw mor ddibynnol ar fysus. Rydyn ni dal rŵan yn cael pobl yn dod atom ni i ddweud eu bod nhw wedi trio gwneud cais ar bapur ond bod yna oedi mawr wedi bod efo hynny, a rhyw deimlad bod y ceisiadau papur wedi mynd i gefn y ciw, a hynny pan oedd y system ar-lein yn 'crash-o' drwy'r amser hyd yn oed ar y dechrau. 

Mi oedd etholwyr yn dweud wrthym ni hefyd eu bod nhw'n cael trafferth dod o hyd i gymorth wyneb yn wyneb mewn llefydd eraill er mwyn gwneud ceisiadau. Mi gafodd nifer eu cyfeirio atom ni gan lyfrgelloedd yn Ynys Môn, gan y cyngor ac ati. Mi oedden ni'n hapus iawn i helpu etholwyr, ond mae'n rhaid cwestiynu a oedd y ddarpariaeth yna gan Trafnidiaeth Cymru yn briodol ac a oedd y cymorth roedden nhw'n dweud oedd ar gael i gynorthwyo pobl yn ddigonol.

Mae'n amlwg bod Llywodraeth Cymru yn rhoi gwerth ar y tocyn bws i bobl hŷn neu bydden nhw ddim yn cynnig y gwasanaeth am ddim iddyn nhw, ac rydyn ni'n cefnogi hynny, wrth gwrs. Mae o'n bwysig iawn, iawn. Felly doedd o ddim yn gwneud synnwyr wedyn i fi eu bod nhw wedi rhoi'r rhwystr yma i'r broses hollbwysig o adnewyddu tocynnau.

I roi enghraifft arall ichi yn fy etholaeth i sy'n ymwneud â thrafnidiaeth: mi oedd etholwr yn mynd i orsaf rheilffordd ym mis Rhagfyr i ofyn am gopi papur o'r amserlen drenau newydd. Ond yr unig beth oedd ar gael i deithwyr oedd taflen yn cynghori bod yr amserlen yn newid ac i fynd ar y we. Dydy hynny ddim yn dderbyniol.

Felly, mi fuaswn i'n licio ymrwymiad gan y Llywodraeth eu bod nhw'n edrych ar sicrhau bod dewisiadau traddodiadol, dewisiadau all-lein, os liciwch chi, ar gael lle mae gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cynnig ar-lein, ac yn enwedig—does prin angen imi ddweud hyn—pan fydd y gwasanaethau hynny wedi eu targedu at grwpiau fel pobl hŷn neu rai sydd efo anawsterau dysgu sy'n wynebu problemau tebyg.

Yr ail beth dwi'n galw amdano fo ydy i'r Llywodraeth roi pwysau ar drydydd partïon, ar y sector breifat, er enghraifft, i sicrhau nad ydy cwsmeriaid yn cael eu hynysu, ac nad ydy cwsmeriaid yn dod dan anfantais os mai dim ond gwasanaethau ar-lein sy'n cael eu cynnig. Yr enghreifftiau mwyaf amlwg, am wn i, ydy gwasanaethau bancio; dwi'n siŵr bod yna ddim un etholaeth—cywirwch fi os dwi'n anghywir—sydd ddim wedi cael ei heffeithio gan ganghennau banc yn cau. Mae 63 y cant o ganghennau yn Ynys Môn wedi cau ers Ionawr 2015, a dim ond chwe changen ar ôl ar draws yr ynys i gyd. Mi glywch chi fanc yn dweud wrth gau, 'Peidiwch â phoeni—mi all pobl ddefnyddio'r gangen yn y dref nesaf', ond yn cau honno yn ddiweddarach hefyd. Ar ben hynny, mae gennych chi sefyllfa fel gwelsom ni gan Barclays yn dweud, 'Wel, chaiff ein cwsmeriaid ni ddim tynnu arian allan yn y post, chwaith.' Roeddwn yn falch iawn ein bod ni wedi llwyddo i roi pwysau arnyn nhw i sgrapio'r syniad hwnnw.

Ond mae o'n dangos, onid ydy, ddiffyg ymrwymiad y banciau mawr i feddwl am eu cwsmeriaid, yn enwedig y rhai hŷn, ac yn benodol, byddwn i'n dweud, mewn ardaloedd gwledig? Ydw, dwi yn bancio ar-lein, ac, ydw, dwi yn sylweddoli bod hynny'n cryfhau achos y banciau dros gau. Dydw i ddim yn ddall i newid diwylliant, newid arferion y boblogaeth, a beth ydy sgileffeithiau hynny. Ond mae yna bobl sydd ddim eisiau bancio ar-lein. Dydyn nhw ddim yn ymddiried mewn bancio ar-lein, achos ei fod o'n ormod o newid diwylliant o'r hyn y maen nhw wedi arfer efo fo. Wnawn nhw ddim newid, ac maen nhw'n colli allan.

Dwi'n cofio pan es i i ymweld â chymdeithas adeiladu Yorkshire yn Llangefni pan gyhoeddwyd bod honno yn cau, ac roedd y staff yn eu dagrau yn llythrennol yn disgrifio wrthyf i'r cwsmeriaid hynny a oedd yn dod i mewn i nôl eu harian, ac yn derbyn nid un taliad mewn un amlen, ond 'Dyma chi eich arian rhent, Mrs Jones. Dyma chi eich arian ar gyfer bwyd.' Mae hwnna'n wasanaeth personol y bydd byth yn cael ei ddyblygu ar-lein, ac eithrio digidol, digital exclusion, ydy colli'r math yna o beth. Twf gwasanaethau digidol yn lleihau gwasanaethau traddodiadol a phobl sydd heb fynediad atyn nhw yn cael eu heithrio.

Enghraifft arall yn fy etholaeth yn ddiweddar oedd efo'r gwasanaeth nwy: etholwraig 92 oed yn derbyn llythyr gan British Gas yn gofyn iddi drefnu boiler maintenance check, a'i chynghori i drefnu apwyntiad ar-lein drwy'r ap. Rŵan, mi oedd hi'n poeni'n arw ar y pwynt yma, yn poeni bod yna broblem efo'i boeler hi—ac mae problem efo boeler yn gallu lladd pobl—ac yn poeni bod yna broblem efo'i boeler a hithau'n methu gwneud apwyntiad. Felly, mi ddaeth hi at fy swyddfa i, ac mi wnaethon ni gysylltu efo British Gas i wneud apwyntiad iddi hi. Eu hymateb nhw i ni oedd: