1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr achosion o Covid-19 yn deillio o ffatri 2 Sisters yn Llangefni? TQ449

Diolch am y cwestiwn. Heddiw rwyf wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig am y ddau glwstwr o achosion a gafwyd yn ddiweddar mewn safleoedd prosesu cig a bwyd yng ngogledd Cymru. Rydym yn cadw'r ddau ddigwyddiad dan oruchwyliaeth a rheolaeth agos. Mae'r holl gamau sy'n angenrheidiol i ddiogelu'r cyhoedd yn cael eu cymryd a byddant yn parhau i gael eu cymryd.

Diolch yn fawr iawn i chi. Dwi'n ddiolchgar am y datganiadau yna. Mae yna bryder, yn amlwg, yn lleol yn dilyn digwyddiadau'r wythnos diwethaf. Mae'r Llywodraeth yn dweud eu bod nhw rŵan yn edrych i mewn i ddiogelwch y sector cynhyrchu bwyd—mae'n beth da. Gaf i ofyn pam na fu'r math yma o asesu'n digwydd cyn hyn, ac ydy'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch o bosib wedi bod yn ddigon effeithiol yng ngolwg y Gweinidog? A fydd yna gyngor gwahanol iawn rŵan ar sut y dylai'r safleoedd hyn weithredu? Achos all y gwaith yma ddim ailagor eto heb sicrwydd bod staff yn ddiogel—mae mor syml a hynny.

O ran y gymuned ehangach, gaf i ofyn pa mor hyderus ydy'r Gweinidog bod yr early warning system, os liciwch chi, yr holl system profi ac olrhain, yn mynd i allu adnabod arwyddion o drosglwyddo cymunedol eang yn ddigon buan fel bod unrhyw benderfyniadau allai fod eu hangen o ran tynhau cyfyngiadau ac ati'n cael eu gwneud mewn da bryd? Mae yna gydweithio da iawn yn rhanbarthol o ran y gwaith olrhain ond mae yna rai aelodau staff wedi aros dyddiau lawer am ganlyniadau eu profion, er enghraifft, sy'n tanseilio hyder yn y system. Ac yn olaf, a gaf i droi at yr angen i gydymffurfio efo gofynion hunan-ynysu? Mi oedd yn bwysig iawn cael cadarnhad bod y cwmni yn mynd i fod yn talu staff yn llawn drwy'r cyfnod yma, ond pa gamau pellach fydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod negeseuon yn cael eu clywed, a chefnogaeth yn cael ei chynnig i wneud yn siŵr bod y cydymffurfiaeth hollbwysig yna yn uchel?

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Ar y pwynt ehangach ynglŷn â chyngor o fewn y sector, fel gyda phob sector arall yn yr economi, byddai'r rheini a fyddai wedi parhau i weithredu wedi gorfod ystyried sut y gallent barhau i gydymffurfio â rheoliadau COVID. Cafwyd sgyrsiau gyda'r Asiantaeth Safonau Bwyd am eu rôl mewn hylendid bwyd a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ynglŷn â'r ffordd roedd y ffatrïoedd yn gweithredu, ynghyd â'r rhannau hynny o lafur y ffatri a oedd o dan drefniadau undeb.

Rydym yn edrych eto ar hynny oherwydd y realiti yw ein bod wedi cael y tri digwyddiad yma. Mae yna ddigwyddiad ym Merthyr Tudful, sy'n wahanol i'r ddau glwstwr yng ngogledd Cymru, ond byddai'n beth rhyfedd pe na baem yn manteisio ar y cyfle ar y pwynt hwn i adolygu a diwygio'r canllawiau rydym yn eu darparu, oherwydd mae enghreifftiau o arfer da o fewn y sector yma yng Nghymru. Felly, ar draws y sector, byddwn yn adeiladu ar yr adolygiad y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths ato mewn cwestiynau iddi yn gynharach heddiw; byddwn yn cymryd gwaith gan yr Asiantaeth Safonau Bwyd ac yna'n darparu'r arweiniad cyflym diwygiedig hwnnw yn ôl i'r sector cyn diwedd yr wythnos hon. Siaradais â'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ddoe; mae yna eglurder yn eu rolau ac maent yn ymwneud â threfniadau goruchwylio rheoli achosion yn y ddau safle yng ngogledd Cymru. Maent yn gysylltiedig â'r gwaith rydym ni'n ei wneud, a byddwn hefyd yn ymgynghori'n fyr â hwy cyn inni gyhoeddi'r canllawiau.

Ar fater profi, olrhain, diogelu, credaf fod y materion y cyfeiriwch atynt yn bwysig i bob unigolyn sydd wedi wynebu oedi, ond mewn gwirionedd, rydym yn gallu sicrhau bod canlyniadau profion yn dod yn ôl yn gyflym, felly mae dros 97 y cant o'r bobl yn Llangefni, er enghraifft, wedi cael canlyniadau eu profion yn ôl o fewn diwrnod. Ond ym mhob achos lle bu oedi, mae cyfle i ddysgu a gwella, ac nid wyf yn ceisio—[Anghlywadwy.]—rhag hynny, ond mewn gwirionedd, mae 97 y cant o fewn diwrnod yn berfformiad o safon uchel iawn.

Ac ar y pwynt ehangach am ynysu, mae hyn yn anodd oherwydd, fel y mae Aelodau eraill wedi dweud yn flaenorol, pan fyddwch ar gyflog cymharol isel, fel y dywedais ddoe yn fy natganiad mewn cynhadledd i'r wasg, a phobl yn gwneud dewisiadau ynghylch tâl salwch statudol ac o bosibl, heb fod yn cael cyflog, mae hynny'n anodd ac mae gennym brofiad anecdotaidd yn y treialon profi, olrhain a diogelu cynnar hefyd. Bydd hynny'n rhan o'r sgwrs gyda'r sector yn fwy cyffredinol, y byddaf yn ei chael yn ddiweddarach yr wythnos hon gyda chyflogwyr ac ochr yr undebau llafur, ond mae profi, olrhain, diogelu wedi bod yn ffactor pwysig iawn yn y broses o gyfyngu ar yr achosion hyd yma.

Pe na bai gennym y system brofi, olrhain, diogelu, byddem bron yn sicr o fod wedi gweld llawer mwy o drosglwyddiad, nid yn unig o fewn y gweithlu, ond o fewn y gymuned hefyd, rhywbeth nad ydym wedi'i weld hyd yma. Mae hefyd wedi bod yn stori lwyddiant genedlaethol, oherwydd mae'r tîm olrhain cysylltiadau ar Ynys Môn, er enghraifft, wedi cael cymorth gan y tîm olrhain cysylltiadau ym mae Abertawe yn enwedig; ac mae'r un peth yn wir gyda chydweithwyr yn Wrecsam, sydd wedi cael llawer o gefnogaeth gan Cwm Taf Morgannwg a Chaerdydd a'r Fro. Felly, cafwyd defnydd gwirioneddol genedlaethol o egni ac adnoddau i sicrhau ein bod yn cadw pobl mor ddiogel ac iach â phosibl, ac rwy'n falch iawn, yn y prawf cyntaf ond anodd iawn hwn o'n gallu i barhau i olrhain cysylltiadau'n llwyddiannus a rhoi cyngor a chefnogaeth i bobl, fod profi, olrhain, diogelu wedi bod yn rhan allweddol o'n hymateb.

A gaf fi ddiolch i chi am hynny, Weinidog, a diolch am sôn am Ferthyr Tudful yn eich ymateb i Rhun ap Iorwerth? Oherwydd roeddwn yn bryderus iawn, ond nid oeddwn yn synnu wrth glywed adroddiadau dros y penwythnos am niferoedd sylweddol o bobl yn profi'n bositif am COVID-19 yng ngwaith prosesu cig Kepak ym Merthyr Tudful, a chefais fy mrawychu mwy fyth o bosibl wrth ddeall bod hyn wedi bod yn digwydd ers tua mis Ebrill mewn gwirionedd. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi bod yn bryderus ers peth amser am lefelau heintiau COVID yn ardal Merthyr Tudful, sydd wedi bod yn ofidus o uchel, hyd yn oed pan oedd lefelau heintiau mewn rhannau eraill o Gymru yn disgyn, ac rwyf wedi bod yn gofyn pa waith y mae epidemiolegwyr wedi bod yn ei wneud ar nodi'r achosion. Rwyf bob amser wedi bod yn bryderus ynghylch Kepak oherwydd eu harferion gweithio, diffyg trefniadau cadw pellter cymdeithasol a sut roeddent yn mynd i sicrhau diogelwch gweithwyr a oedd yn gweithio'n agos at ei gilydd ac mewn amodau lle roedd y feirws yn ffynnu. Ac ysgrifennodd Gerald Jones AS a minnau at y cwmni ynglŷn â hyn ar ddechrau'r cyfyngiadau symud, ac er inni gael sicrwydd gan y cwmni, roedd yr undebau a'r staff yno'n parhau i fod yn bryderus ynglŷn â'r hyn oedd yn digwydd. Rwy'n ymwybodol fod Iechyd Cyhoeddus Cymru, cyngor Merthyr Tudful a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch wedi cyfarfod ddoe i drafod heintiau COVID sy'n gysylltiedig â Kepak, ond yr hyn y bydd fy etholwyr am ei wybod yw a yw'r lefelau uchel o heintiau ar draws yr ardal yn gysylltiedig mewn unrhyw ffordd â'r ffatri hon, ac os felly, pa gamau a gymerir yn awr i gau'r gwaith, ynysu'r staff a sicrhau nad oes unrhyw ledaeniad pellach y tu hwnt i'r bobl a gyflogir yno.

Diolch am y cwestiwn gan Dawn Bowden, ac i fod yn deg, mae Dawn wedi mynegi pryderon cyson dros gyfnod o amser am gyfradd y trosglwyddiad cymunedol ehangach ym Merthyr Tudful. Yr anhawster a wynebwn gyda Merthyr Tudful yw bod y raddfa a'r lledaeniad yn wahanol i'r ddau safle yng ngogledd Cymru. Mae'r niferoedd yn wahanol ac rydym yn glir eu bod yn deillio o, neu'n gysylltiedig â'r ddau safle yng ngogledd Cymru; nid yw mor glir ym Merthyr Tudful. Cafwyd 33 o brofion ers mis Ebrill sydd wedi bod yn gysylltiedig mewn rhyw fodd â safle Kepak ym Merthyr Tudful, ac un o'r pethau y mae'r tîm digwyddiadau'n ceisio ei ddeall yn gyflym yw a yw hynny'n ymwneud â gwaith y safle neu a yw'n ymwneud â chymuned neu a yw'n gymysgedd o'r ddau. Bydd yna ymweliad â'r safle, ac unwaith eto, dyna enghraifft o'r awdurdod lleol yn gweithio gydag asiantaethau iechyd, ond hefyd yn gweithio gyda'r Asiantaeth Safonau Bwyd a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch, a dylem wybod llawer mwy nid yn unig am yr ymweliad hwnnw, ond y gwersi i'w dysgu o hynny—beth arall y mae angen inni ei wneud o fewn y sector i gadw'r gwaith mor ddiogel ag sy'n bosibl.

Yn achos unrhyw safle mewn unrhyw ran o Gymru, un o'r opsiynau wrth gwrs yw cau'r safle hwnnw ar sail iechyd cyhoeddus. Yn Llangefni gwnaeth y cyflogwr y penderfyniad i gau'r safle. Mae trafodaethau'n mynd rhagddynt a bydd asesiad parhaus i weld a ddylai busnes barhau i weithredu ac a all weithredu'n ddiogel. Felly, nid wyf am geisio gwneud unrhyw awgrymiadau na gosod unrhyw ddisgwyliadau, ond ni fyddwn yn diystyru unrhyw fesurau i'w cymryd i ddiogelu'r cyhoedd yn ehangach, nid dim ond y gweithlu ond y cyhoedd yn gyffredinol. Felly, pan fydd gennym y ddealltwriaeth honno o'r hyn y mae angen inni ei wneud, ac os bydd angen mesurau ehangach yn y gweithle neu'r gymuned, yn sicr ni fyddaf yn ofni rhoi'r mesurau hynny ar waith, ond os bydd pobl yn dilyn y cyngor a roddir iddynt drwy brofi, olrhain a diogelu, fe gawn gyfyngiadau doeth ar yr holl bobl sy'n uniongyrchol gysylltiedig a'u cysylltiadau ar eu haelwydydd.

Mae'n ddealledig, fel y gwyddoch, fod 200 o staff yn ffatri 2 Sisters yn Llangefni bellach wedi cael prawf positif a 97 yn Rowan Foods, ychydig i lawr y ffordd oddi wrthyf yn Wrecsam. Sut rydych yn ymateb i'r datganiad gan AS Ynys Môn, Virginia Crosbie, er bod cau ffatri'r 2 Sisters am bythefnos yn y lle cyntaf yn hanfodol i—? Yn ogystal â'r cau yn y lle cyntaf, dywedodd ei bod yn hanfodol er diogelwch y gweithlu a'u teuluoedd, ynghyd â diogelwch cymunedau, fod y gwaith yn dal ar gau hyd nes y cynhelir archwiliad iechyd a diogelwch annibynnol a bod yr holl fesurau diogelwch a argymhellir wedi'u gweithredu. Sut y byddech yn disgwyl i'r achosion hyn effeithio'n ehangach, lle roedd gwasanaethau cymdeithasol Ynys Môn, er enghraifft, i fod i gael asesiad gofal cartref yfory, gan ddweud na fydd yr adran yn gallu cadarnhau canlyniad unrhyw gais am wasanaethau hyd nes y cwblheir yr asesiad? Mae staff yn rheoli ymweliadau o'r fath gyda defnydd priodol o gyfarpar diogelu personol, ond pan gysylltodd yr etholwr â Llywodraeth Cymru, cafodd yr ateb, 'Oni bai eu bod yn darparu gofal hanfodol ar eich cyfer chi, rydym yn cynghori pawb i ddefnyddio'r ffôn neu'r rhyngrwyd lle bynnag y bo modd.'

Ar yr ail bwynt, nid wyf yn credu bod yna wrthdaro, oherwydd mae'r pwynt yno am y bobl sy'n rhedeg y gwasanaeth hwnnw'n uniongyrchol ac yn ei ddarparu gan feddwl am yr addasiadau sydd angen iddynt eu gwneud er mwyn i'r asesiadau hynny barhau, ac mae hynny mewn gwirionedd yn rhywbeth y mae'r teulu llywodraeth leol, â bod yn deg, wedi'i reoli trwy gydol cyfnod y pandemig. Ac mae mwy o'r gweithgarwch hwnnw'n digwydd gan fod mwy o hyder oherwydd y cyfraddau trosglwyddo is a'r nifer is o achosion, ond hefyd wrth gwrs oherwydd ein bod ers peth amser bellach wedi llwyddo i sefydlogi ein cyflenwadau o gyfarpar diogelu personol i'r sector gofal cymdeithasol ehangach.

Ar eich pwynt cyntaf, mae perthynas yma rhwng cyfrifoldebau datganoledig a rhai nad ydynt wedi'u datganoli. Felly, nid yw iechyd a diogelwch yn gyfrifoldeb a ddatganolwyd. Mae'n dangos, fodd bynnag, fod perthynas ymarferol iawn rhwng ein cyfrifoldebau ni yma a'r ffordd rydym yn rhyngweithio ag asiantaethau'r DU. Felly, mae'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch yn ymwneud â'r ddau dîm rheoli achosion ac mae ganddynt berthynas â'r digwyddiad ym Merthyr Tudful, a dyna'n union fel y dylai fod.

Ar y brif alwad am archwiliad, wel, mae angen inni weld ai dyna'r peth iawn i'w wneud ai peidio. Mae angen inni ddeall y cyfrifoldebau iechyd cyhoeddus a ble rydym arni o ran rheoli a rhedeg y digwyddiad ei hun, er mwyn diogelu pobl sy'n gysylltiedig â'r gymuned ehangach yn ogystal â'r gweithlu yn Llangefni. Fel y dywedais wrth Dawn Bowden, ni fyddwn yn diystyru unrhyw gamau ar hyn o bryd. Byddwn yn parhau i wneud penderfyniadau sy'n diogelu pobl yma yng Nghymru mewn cymunedau lleol a thu hwnt, a dyna fydd yn ein harwain. Nid wyf yn meddwl ei bod yn ddefnyddiol, fodd bynnag, i geisio ymateb i awgrym unigol nad yw'n ymddangos bod iddo sylfaen dystiolaeth briodol mai dyna'r peth cywir i'w wneud. Dyna'n union pam fod gennym dimau rheoli achosion sy'n dod â'r holl randdeiliaid lleol hynny at ei gilydd.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod dros Ynys Môn am ofyn y cwestiwn pwysig hwn heddiw? Weinidog, fe fyddwch yn gwybod bod gan y cwmni safle yn Sandycroft yn fy etholaeth i hefyd, ac rwyf wedi mynegi fy mhryderon yn uniongyrchol wrthynt hwy. Ond beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod y cwmni'n gweithredu'r mesurau diogelwch angenrheidiol i sicrhau eu bod yn diogelu'r gweithlu lleol a'r gymuned leol yn Alun a Glannau Dyfrdwy?

Rwy'n ymwybodol iawn fod yna safle 2 Sisters arall yn eich etholaeth. Mae wedi bod yn rhan o'n sgyrsiau gyda swyddogion ar ochr yr undebau llafur, a rhan o'r rheswm pam ei bod hi'n bwysig i mi gael sgwrs gyda'r sector, gan gynnwys cyflogwyr wrth gwrs. Felly, Lesley Griffiths, gyda'i chyfrifoldebau gweinidogol, a minnau fydd yn ymgymryd â'r gwaith hwnnw. Mae'n adeiladu ar yr adolygiad y mae wedi'i orchymyn drwy Arloesi Bwyd Cymru a'r canllawiau y byddaf yn eu cyhoeddi yr wythnos hon, i egluro'r pethau na ddylai ddigwydd a'r ymyriadau y gellid ac y dylid eu gwneud, ond hefyd i dynnu sylw at y ffaith bod yna arferion da o fewn y sector.

Roedd ochr yr undebau llafur yn awyddus iawn i bwysleisio eu bod yn credu bod yna gyflogwyr da yn y maes, a'i bod yn bosibl gweithredu gyda lefel isel iawn o risg. Fodd bynnag, mae hyn yn bendant yn dangos nad yw COVID wedi diflannu, a bod yna ganlyniadau real os nad yw pobl yn dilyn y canllawiau a ddarparwn. Felly, rwy'n gobeithio bod neges ehangach yno i'r cyhoedd i gyd, ac nid i bobl sy'n gweithio yn yr un sector hwn o'r economi yn unig. Os ydych yn teimlo'n sâl a bod gennych un o'r symptomau, gofynnwch am brawf a sicrhewch eich bod yn hunanynysu nes eich bod yn gwybod canlyniad y prawf hwnnw, a gwnewch yn siŵr fod y bobl ar yr un aelwyd â chi'n gwneud yr un peth hefyd.

Diolch i'r Gweinidog. Mae'r cwestiwn amserol nesaf i'w ateb gan y Gweinidog Addysg, ac i'w ofyn gan Siân Gwenllian.