1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog – Senedd Cymru ar 10 Tachwedd 2020.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bwysigrwydd cynyddu dealltwriaeth y cyhoedd o wleidyddiaeth yng Nghymru? OQ55848
Llywydd, diolchaf i Delyth Jewell am y cwestiwn yna. Ni fu cynyddu dealltwriaeth y cyhoedd o ddemocratiaeth yng Nghymru, a ledled y byd, erioed yn bwysicach. Rwyf i wedi ysgrifennu heddiw at y darpar Arlywydd Biden i'w longyfarch ar ei fuddugoliaeth yn etholiadau yr wythnos diwethaf yn yr Unol Daleithiau. Mae'r broses gwneud penderfyniadau yn y Senedd hon yn ystod argyfwng coronafeirws wedi dangos arwyddocâd gwleidyddiaeth ym mywydau pawb mewn ffordd ddigynsail.
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Rwy'n siŵr, fel y mae newydd ei ddweud, ei fod wedi bod yn dilyn nid yn unig canlyniad etholiad yr Unol Daleithiau, ond y sylw diddorol sydd wedi bod iddo yn y cyfryngau. Rwyf i wrth fy modd â buddugoliaeth y Democratiaid yn erbyn Llywydd gwaethaf yr Unol Daleithiau mewn hanes, yn ôl pob tebyg, ac rwy'n falch bod y Prif Weinidog wedi ymuno â mi i longyfarch Joe Biden a Kamala Harris ar eu buddugoliaeth. Ond mae'r sylw manwl hwnnw yn gwrthgyferbynnu â'r sefyllfa yng Nghymru, lle mae'n rhaid i bobl fynd allan o'u ffordd i ganfod ffeithiau. Mae astudiaeth Prifysgol Caerdydd o etholiad Cymru yn 2016 yn cynnig darlun llwm o ddealltwriaeth wleidyddol o etholiadau'r Senedd. Mae'r canfyddiadau yn cynnwys nad oedd hanner y boblogaeth yn gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am iechyd ac addysg, ac roedd 40 y cant yn credu mai Plaid Cymru oedd y blaid mewn Llywodraeth rhwng 2011 a 2016. Nawr, rydym ni'n gwybod y rheswm am hyn—mae'r rhan fwyaf o ddinasyddion Cymru yn cael eu newyddion gan gyfryngau yn Llundain. Mae'r un astudiaeth yn dangos mai dim ond 6 y cant o bleidleiswyr Cymru sy'n darllen papurau Cymru. Mae'n 46 y cant yn yr Alban. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder i am y ffigurau hyn, ac a yw'n cytuno nad bai dinasyddion Cymru yw hyn, ond yn hytrach eu bod nhw'n cael eu siomi gan sefyllfa bresennol y cyfryngau, ac, os felly, a fyddai'n fodlon gweithio yn drawsbleidiol i archwilio ffyrdd o hysbysu'r cyhoedd yn briodol cyn etholiad y flwyddyn nesaf?
Llywydd, diolchaf i Delyth Jewell am y cwestiynau atodol yna. Rwy'n cytuno â hi mai gwendid cyfryngau Cymru erioed fu her o ran cyfleu arwyddocâd datganoli yma yng Nghymru, ac mae hynny yn gwrthgyferbynnu'n sylweddol â'r sefyllfa yn yr Alban, er enghraifft, lle mae dinasyddion yr Alban yn llawer mwy tebygol o gael eu newyddion o ffynhonnell yn yr Alban, yn hytrach na dibynnu ar ffynonellau y tu hwnt i'r Alban, fel y mae gennym ni gynifer o ddinasyddion yn dibynnu ar ffynonellau y tu hwnt i Gymru. Rwy'n credu bod profiad eleni wedi cael effaith sylweddol, fodd bynnag, ar gydnabyddiaeth pobl yng Nghymru o'r ffaith bod datganoli, a'r Senedd hon, yn gyfrifol am gynifer o agweddau ar eu bywydau sydd wedi gwneud cymaint o wahaniaeth dros y misoedd hyn.
Rwy'n hapus iawn i ymrwymo i weithio gydag eraill i godi ymwybyddiaeth o'r etholiadau sydd ar ddod yma yng Nghymru ac o ddemocratiaeth Cymru. Yn gynharach yn nhymor y Senedd hon, Llywydd, yn rhan o gytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru, daethpwyd o hyd i rywfaint o arian ar gyfer cyfryngau hyperleol yma yng Nghymru, ac mae hynny wedi bod yn arwyddocaol yn ystod yr argyfwng pandemig hwn hefyd.
Diolch am eich ateb i Delyth Jewell, Prif Weinidog, ond, wrth gwrs, dim ond rhan o'r ateb yw'r cyfryngau. Mae addysg yn chwarae rhan hanfodol, a chyda'r etholfraint yn cael ei hymestyn i gynnwys pobl ifanc 16 oed yn etholiad cyffredinol nesaf Cymru, mae'n hanfodol bod pobl ifanc yn cael golwg wrthrychol, deg a chytbwys ar y rhan bwysig y mae gwleidyddiaeth yn ei chwarae ym mywydau pob un ohonyn nhw. Mae'r cwricwlwm newydd yn datgan mai un o'i ddibenion craidd yw sicrhau bod ein pobl ifanc yn gallu dod yn ddinasyddion moesegol a gwybodus o Gymru, ond mae wedi methu â chynnwys dysgu am wleidyddiaeth yn rhan orfodol o hyn. Mae gwleidyddiaeth yn fwy na dim ond rhoi croes yn y blwch, ond deall pa newid y gall y groes honno ei gyflawni. A wnewch chi addo edrych eto ar yr alwad, a gefnogir gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, i ymgorffori addysg wleidyddol yn y cwricwlwm, er mwyn sicrhau bod Cymru yn gallu gwireddu yn llawn ei nod o rymuso ein pobl ifanc gyda'r wybodaeth wrth iddyn nhw ddechrau ar eu bywydau fel oedolion?
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno ag Angela Burns ynglŷn â phwysigrwydd addysg o ran pobl ifanc 16 a 17 oed. Dyma un o'r rhesymau pam y cefais fy nenu at gefnogi'r cynnig hwnnw, gan y bydd pobl ifanc yn dal i fod mewn addysg orfodol ac yn cael cyfle i ddod y dinasyddion â gwybodaeth foesegol hynny o Gymru a'r byd mewn ffordd nad yw'n bosibl i lawer o bobl ifanc pan yr oedden nhw eisoes wedi gadael yr ysgol cyn cyrraedd 18 oed. Ond nid wyf i'n cytuno â'r Aelod nad yw paratoi yn bosibl o fewn y cwricwlwm newydd. Bydd maes y dyniaethau o ddysgu a phrofiad yn cyflawni yn union yr hyn y mae hi'n chwilio amdano, heb orlwytho'r cwricwlwm gyda maes penodol arall ar ei ben ei hun. Rwyf i wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau yn y Siambr hon yr wyf i wedi clywed areithiau gan Aelodau yn dadlau dros nodi rhyw fath o arbenigedd penodol ar wahân o fewn y cwricwlwm. Ac mae'n rhaid i holl ddiben ein diwygio olygu peidio â bwrw ymlaen yn y modd hwnnw; y nod fu darparu meysydd eang, ac yna rhoi'r cyfrifoldeb i'r rhai hynny yn yr ystafell ddosbarth, sy'n adnabod eu disgyblion orau, sy'n deall y cyd-destun y maen nhw'n darparu'r cwricwlwm ynddo. A byddan nhw'n gwneud yr hyn y mae Angela Burns wedi ei ofyn, rwy'n siŵr, wrth baratoi ein pobl ifanc i gymryd rhan yn nemocratiaeth Cymru. Ddydd Iau diwethaf, Llywydd, aeth comisiwn Llywodraeth Cymru i adnoddau addysgol, cyn etholiadau mis Mai nesaf, yn fyw, wedi'i gynnal ar blatfform Hwb, ac mae ar gael i ysgolion ym mhob rhan o Gymru.
Fel chithau, Prif Weinidog, roeddwn i wrth fy modd o weld y darpar Arlywydd Biden yn ennill yr etholiad yr wythnos diwethaf. Cefais fy synnu o ddarganfod, felly, cyn ymuno â'r cyfarfod heddiw, ei fod mewn gwirionedd wedi colli'r etholiad yr wythnos diwethaf ac nad yw'n ddarpar Arlywydd bellach. Cefais y newyddion hwn gan wefan Americanaidd, y gwiriwyd ei ffeithiau gan wefan arall, ac a gefnogwyd gan wefan newyddion wahanol. Mae'r holl eitemau newyddion hynny, wrth gwrs, yn ffug ac yn gelwydd ac yn anghywir a nid hysbysu yw eu nod, ond camhysbysu a chamarwain. Ac un o'm pryderon mawr—ac mae gennym ni etholiad ein hunain ymhen chwe mis—yw bod y ddealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru yn cael ei thanseilio gan arian tywyll, gan sefydliadau cyfryngau a ariennir o dramor, sy'n ceisio amharu ar ein gwleidyddiaeth a'i thanseilio. Gwelsom hyn yn ystod refferendwm Brexit, rydym ni wedi ei weld dro ar ôl tro ers hynny, ac rydym ni wedi ei weld yn yr Unol Daleithiau heddiw. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, os ydym ni'n mynd i sicrhau bod gan bobl ddealltwriaeth briodol a theg o wleidyddiaeth a materion cyfoes yng Nghymru, nid yn unig y mae angen i ni wneud yr holl bethau yr ydych chi eisoes wedi eu dadlau a'u trafod, ond mae angen i ni hefyd reoleiddio'r broses o ariannu gwleidyddiaeth yn y Deyrnas Unedig a rheoleiddio'r cyfryngau cymdeithasol?
Wel, Lywydd, rwy'n sicr yn rhannu pryderon Alun Davies ynghylch y ffordd y mae cyfryngau cymdeithasol modern, sydd ar y cyfan o fantais enfawr i ni, ond serch hynny, yn amlygu ein democratiaeth i ymosodiadau gan bobl nad oes ganddyn nhw ddiddordeb am eiliad mewn gwneud yn siŵr ein bod ni wedi hysbysu pobl ifanc yn foesegol, gyda dealltwriaeth o ddemocratiaeth Cymru, a diddordeb ynddi ac ymgysylltiad â hi, ond sydd yn hytrach yn hysbysebu neges benodol a sinistr iawn am y ffordd y gall Llywodraeth chwarae rhan yn eu bywydau a gallan nhw eu hunain gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd. Ac nid ydym ni'n ddiogel rhag hynny yma yng Nghymru, fel y gwn fod Alun Davies ei hun wedi gwneud pwynt arbennig o dynnu sylw pobl ato. Mae'r grymoedd hynny yn gweithredu yng Nghymru, yn yr un modd a phob man arall, a byddan nhw yn chwarae eu rhan, os byddwn ni'n caniatáu iddyn nhw wneud hynny, yn ein hetholiadau ein hunain ym mis Mai, a dyna pam y gwnaed y galwadau gan Alun Davies ar ddiwedd ei gyfraniad i wneud yn siŵr bod y Llywodraeth yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i reoleiddio'r rhan hon o'r byd yn briodol, ac nad ydym ni'n caniatáu i'n gwleidyddiaeth gael ei heintio gan arian o fannau eraill yn y byd nad oes ganddo'r nod o hysbysu nac addysgu, ond i gamarwain a pherswadio pobl bod pethau y maen nhw'n eu hofni yn eu bywydau yn wahanol iawn i'r realiti yr ydym ni'n ei ddeall.