Mae'r ddadl hon yn ymwneud â'r sector bwyd, ond yr hyn yr hoffwn siarad amdano yn gyntaf yw'r effaith y mae diffyg bwyd yn ei chael ar ormod o bobl yn ein cymdeithas. Oherwydd, er mai'r DU yw'r seithfed economi gyfoethocaf yn y byd, mae gormod o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd fforddio'r bwyd sydd ei angen arnynt i gadw'n iach, ac mae hynny'n effeithio nid yn unig ar iechyd corfforol pobl, eu bywiogrwydd a'u cryfder, ond hefyd eu hiechyd meddwl, eu gorbryder, eu lefelau straen a'u hwyliau.

Rhwng 2017 a 2018, roedd 20 y cant o bobl Cymru yn poeni ynglŷn â mynd yn brin o fwyd, a bu'n rhaid i 14 y cant fynd yn brin o fwyd yn y lle cyntaf cyn y gallent fforddio prynu mwy. Mae arnaf ofn fod y ffigurau hyn yn debygol o fod wedi cynyddu yn ystod y misoedd diwethaf oherwydd effaith y feirws ar lefelau cyflogaeth. Rydym eisoes wedi clywed yn y ddadl hon am yr angen i sicrhau bod cadwyni cyflenwi'n dal i weithio fel bod y sector yn addas i'r diben. Rhaid inni hefyd ystyried effaith gadwyn cyflenwadau nad ydynt yn mynd yn ddigon pell. Mae un o bob tri phlentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi, a darparodd Ymddiriedolaeth Trussell 70,393 o barseli bwyd brys yng Nghymru rhwng mis Ebrill a mis Medi eleni. Nawr, rwy'n diolch i Ymddiriedolaeth Trussell a'u gwirfoddolwyr am yr hyn y maent yn ei wneud, ond fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones, mae rhywbeth gofidus iawn am gymdeithas lle ceir dibyniaeth ar fanciau bwyd neu lle mae angen parseli bwyd brys. Dyna pam y byddem ni ym Mhlaid Cymru yn darparu taliadau wedi'u targedu i deuluoedd sy'n byw mewn tlodi, gan gyflwyno taliad plentyn o £35 yr wythnos ar gyfer y 65,000 o blant yng Nghymru sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim.

Lywydd, rwyf wedi siarad yma am yr enghreifftiau mwyaf eithafol, er ei bod yn sefyllfa sy'n ddinistriol o gyffredin—hynny yw, pobl sy'n ei chael hi'n anodd fforddio bwyta digon. Ond i aelwydydd eraill, mae'r mater yn ymwneud mwy â gallu fforddio bwyd maethlon o ansawdd da. Mae'r Sefydliad Bwyd wedi canfod bod 160,000 o blant yng Nghymru yn byw ar aelwydydd lle mae deiet iach yn anfforddiadwy. Gwn fy mod yn dyfynnu ystadegau o'r adroddiad sydd wedi'u dyfynnu sawl gwaith eisoes yn y ddadl hon, ond mae 28 y cant o blant yn ordew ac nid yw 94 y cant yn cael pum dogn o ffrwythau a llysiau y dydd. Mae'r problemau wedi cael eu hailadrodd o'r blaen—caiff bwydydd rhad sydd wedi'u prosesu'n helaeth eu hyrwyddo'n eang, ac rwy'n gweld—. Mae strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' Llywodraeth Cymru wedi dechrau ceisio mynd i'r afael â hyn, ond mae'n mynd i'r afael ag ef mewn seilos—y pwynt y rhybuddiodd Llyr Gruffydd yn ei gylch ar ddechrau'r ddadl hon. Nid yw'n edrych ar effaith marchnata a hysbysebu bwyd, cynhyrchu na chostau byw. Rhaid inni fynd i'r afael â'r malltod hwn er lles teuluoedd ledled Cymru. Ond mae'n mynd yn llawer ehangach na hyn. Fel y dywed yr adroddiad a gomisiynwyd gan y WWF y buom yn ei ddyfynnu, mae problemau yn y system fwyd yn effeithio'n negyddol ar yr amgylchedd, ar iechyd y cyhoedd a lles economaidd, ac yn hollbwysig, ac rwy'n dyfynnu, maent yn llesteirio ein gallu i ffynnu fel cenedl yn awr ac yn y dyfodol.

Mae system fwyd sy'n gweithio'n dda, sy'n canolbwyntio ar gynnyrch lleol a chadwyni cyflenwi moesegol tynn, yn hanfodol er mwyn i genedlaethau'r dyfodol ddiogelu eu hiechyd, diogelu eu bywoliaeth, heb sôn am ddiogelu ein planed. Ond ar hyn o bryd, mae'r system fwyd fyd-eang yn frith o rwystrau ac fel y dywed yr adroddiad unwaith eto, ac rwy'n dyfynnu, mae arferion cynhyrchu, dosbarthu a defnyddio camweithredol...yn peryglu iechyd, yn cyfrannu at argyfwng natur ac argyfwng hinsawdd ac ansicrwydd bwyd.

Nawr, Lywydd, rwy'n gwybod fy mod eisoes wedi sôn am bwysigrwydd peidio ag edrych ar fynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd drwy seilos; mae'r un egwyddor yn wir am sut y dylem edrych ar gynhyrchu bwyd. Mae ein system fwyd wedi'i hintegreiddio ledled y DU a thrwy fasnach, mae gennym gysylltiadau rhyngwladol. Nawr, mae Jenny Rathbone wedi nodi sut y mae hyn ar y naill law yn creu llawer o heriau oherwydd rhagolygon Brexit, a Brexit 'heb gytundeb' yn enwedig, ac yn wir, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid inni ei gadw mewn cof yn y ddadl hon. Ond fel y nododd Llyr hefyd, mae natur integredig y system yn rhoi cyfle i ni. Drwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gallwn ddefnyddio hyn i arwain y byd gyda pholisïau bwyd sy'n gynaliadwy ac yn gyfrifol yn fyd-eang.

Mae wedi codi'n anochel yn y ddadl wrth gwrs, fel gyda chymaint o faterion—mae pandemig COVID-19 wedi gwneud yr angen i wneud y newidiadau hyn i'n system fwyd hyd yn oed yn fwy hanfodol. Mae gennym gyfle nawr i greu system yng Nghymru sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur, system sy'n foesegol ac sy'n adeiladu ar ein statws fel Cenedl Masnach Deg. Gallwn fuddsoddi yn sgiliau ein cymunedau i gefnogi cynhyrchiant bwyd lleol; gallwn greu Cymru fwy cyfartal i sicrhau bod pob dinesydd yn gallu bwyta'n iach. Mae gennym y cyfle hwn, Lywydd, i adeiladu system gynhyrchu a dosbarthu bwyd sy'n diwallu anghenion pawb heb ddwyn oddi ar fyrddau cenedlaethau'r dyfodol—gadewch inni ddefnyddio'r cyfle hwnnw nawr.