Mae cyllidebu effeithiol yn ymwneud â faint a pha mor dda y caiff arian ei wario. Yn anffodus, mae'r pandemig wedi tynnu sylw at fethiannau naill Lywodraeth Lafur Cymru ar ôl y llall wrth reoli ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol. Yn y flwyddyn cyn y pandemig, dyblodd amseroedd aros y GIG yng Nghymru a chynyddodd wyth gwaith yn ystod y pandemig. Adroddodd Sefydliad Joseph Rowntree y llynedd fod Cymru wedi cadw'r gyfradd tlodi uchaf o holl wledydd y DU drwy gydol datganoli ers 1999. At hynny, canfu eu hadroddiad 'Tlodi yng Nghymru 2020' ddeufis yn ôl fod gan Gymru gyflogau is o hyd i bobl ym mhob sector na gweddill y DU, a hyd yn oed cyn y coronafeirws, fod bron i chwarter y bobl yng Nghymru mewn tlodi, yn byw bywydau ansefydlog ac ansicr. Fel y dywed Sefydliad Bevan:

Roedd tlodi yn broblem sylweddol yng Nghymru ymhell cyn dyfodiad Covid 19.

Mae'r ystadegau brawychus hyn yn tynnu sylw at fethiant naill Lywodraeth Lafur Cymru ar ôl y llall dros fwy na dau ddegawd i ddefnyddio eu hadnoddau a'u cyfrifoldebau datganoledig yn ddigonol i fynd i'r afael ag anghyfiawnderau cymdeithasol hirsefydlog yng Nghymru. Er enghraifft, er iddi wario £0.5 biliwn ar ei pholisi blaenllaw Cymunedau yn Gyntaf, ni wnaeth leihau'r prif gyfraddau tlodi yn y mwyafrif llethol o gymunedau a llai fyth yng Nghymru gyfan. At hynny, mae'r Centre For Towns wedi canfod mai Cymru yw'r ardal sy'n perfformio waethaf yn y DU o ran llesiant economaidd.

Mae'r gyllideb ddrafft hon yn rhoi cymorth cwbl annigonol i'r trydydd sector ac elusennau yng Nghymru sydd ar flaen y gad yn ymateb Cymru i'r pandemig, gan brofi gostyngiad sylweddol mewn incwm hanfodol i gefnogi gwasanaethau. Mae'n nodi y bydd £700,000 ychwanegol yn cael ei ddarparu ar ben y £3 miliwn i gefnogi'r sector yn ei ymateb i COVID-19 a'r gronfa ymateb COVID-19 gwerth £24 miliwn gan Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, mae Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn amcangyfrif bod elusennau yng Nghymru wedi colli tua 24 y cant o'u hincwm eleni, neu £1.2 biliwn ar gyfer elusennau wedi eu lleoli yng Nghymru. Felly, mae angen i'r gyllideb ddrafft hon ganolbwyntio mwy ar helpu ein cymunedau i ailgodi'n well.

Er enghraifft, mae Sefydliad Bevan wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio rhai o'r cannoedd o filiynau sydd heb eu dyrannu o'r £5.2 biliwn ychwanegol a ddarparwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn rhan o strategaeth fuddsoddi aml-flwyddyn i gefnogi teuluoedd mewn tlodi. Wrth ymateb i ymgynghoriad y Pwyllgor Cyllid ar gynigion cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, dywedodd CGGC:

'Mae'n rhaid i'r sector gwirfoddol gael cefnogaeth ac adnoddau er mwyn iddo gyflawni ei swyddogaeth ganolog yn y broses o adfer ar ôl y pandemig,' a

'rhaid i gyd-gynhyrchu chwarae rhan allweddol yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau ataliol.'

Mae ymateb CGGC i gynigion cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn mynd ymhellach, gan ddweud: 

'Mae'r sector gwirfoddol yn parhau i fod angen mwy o adnoddau i ymateb i'r galw cynyddol ar ei wasanaethau'

'Mae gan drydydd sector ffyniannus ran hanfodol i'w chwarae yn yr agenda atal. Mae gan y sector lawer o grwpiau a sefydliadau sydd wedi datblygu i ddatrys problemau penodol neu eu hatal rhag gwaethygu.'

Mae hefyd yn gallu, meddai,

'dod â manteision ehangach i gymdeithas drwy ymgysylltu â'r gymuned a gwneud i gymunedau deimlo'n fwy grymus a chysylltiedig.' ac meddai:

'Rhaid i gydgynhyrchu gwasanaethau chwarae rhan allweddol yn hyn.'

Am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer, nid yw cyllideb ddrafft yn cynnig torri'r grant cymorth tai, a groesewir, fel y croesewir cyllid ychwanegol ar gyfer tai cymdeithasol. Fodd bynnag, mae Llafur Cymru wedi goruchwylio argyfwng cyflenwi tai fforddiadwy i Gymry, nad oedd yn bodoli pan ddaethant i rym gyntaf ym 1999. Ac er bod y sector yn dweud bod angen 20,000 o gartrefi cymdeithasol newydd arnom ni dros dymor pum mlynedd y Senedd, mae targed Llafur o 20,000 o dai fforddiadwy newydd yn cynnwys amrywiaeth o fathau o dai, nid cartrefi cymdeithasol yn unig.

O ran llywodraeth leol, er gwaethaf effaith COVID-19 ar wasanaethau a chymunedau lleol yng Nghymru, bydd cynghorau'n cael llai o gynnydd yn eu setliad nag a geir yn y flwyddyn ariannol hon. Unwaith eto, mae cynghorau'r gogledd ar eu colled, gyda chynnydd o 3.4 y cant ar gyfartaledd, o'i gymharu â 4.17 y cant yn y de a 5.6 y cant ar gyfer Casnewydd sydd ar y brig. Ac unwaith eto, mae'r Llywodraeth Lafur hon yn gwrthod cyllid gwaelodol i ddiogelu cynghorau fel Wrecsam a Cheredigion y disgwylir iddyn nhw ymdopi â chynnydd o ddim ond 2.3 y cant ac 1.96 y cant yn y drefn honno.

Rwyf wedi bod yn dweud wrth naill Lywodraeth Cymru ar ôl y llall, dro ar ôl tro ers blynyddoedd lawer y bydd gweithio gyda'r sectorau cyhoeddus a gwirfoddol i gynllunio, darparu ac ariannu gwasanaethau allweddol ymyrryd ac atal yn gynnar yn golygu gwario arian yn well, yn cyflawni mwy, yn lleihau pwysau costau ar wasanaethau statudol, ac felly'n arbed mwy o gyllideb Llywodraeth Cymru hefyd.