Byddwch chi'n gwybod bod carchar y Berwyn, wrth gwrs, wedi cael ei feirniadu'n gryf gan y bwrdd monitro annibynnol y llynedd am fethu darparu ar gyfer carcharorion Cymraeg eu hiaith, ac wrth gwrs wedi gwadu rhai hawliau i'r carcharorion hynny am eu bod nhw'n siarad Cymraeg. Nawr, chwe mis yn ddiweddarach, mewn gohebiaeth â mi, mae'r carchar wedi cadarnhau eu bod nhw ddim hyd yn oed yn gwybod faint o'u staff nhw eu hunain sy'n medru'r Gymraeg, felly sut y gallan nhw honni eu bod nhw'n sicrhau y ddarpariaeth angenrheidiol, dwi ddim yn siŵr. Ac mae yna honiad difrifol wedi bod hefyd—dwi'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o hyn—fod un carcharor wedi dioddef ymosodiad oherwydd y sylw a gafodd ei achos ef o safbwynt yr iaith Gymraeg yn y cyfryngau.

Nawr, mae'r holl sefyllfa yma yn amlygu methiant llwyr i gwrdd â hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg. Dwi'n gwybod bod carchardai ddim wedi'u datganoli, ond mae elfennau ynglŷn â'r iaith wedi'u datganoli, ac, wrth gwrs, mae hyn yn digwydd yng Nghymru. Mae mwy o siaradwyr Cymraeg yn dal i fod mewn carchardai y tu allan i Gymru na sydd yna yng ngharchar y Berwyn, sy'n profi i fi fod yr addewid gwreiddiol y byddai Berwyn yn helpu i gwrdd ag anghenion Cymru yn gelwydd noeth. Felly, byddwn i'n eich annog chi yn y modd cryfaf posibl i sicrhau bod y sefyllfa yma'n newid. Y cwestiwn sylfaenol yw: pam ein bod ni'n dal i weld siaradwyr Cymraeg yn cael eu trin yn eilradd yma yng Nghymru?