8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y defnydd o'r iaith Gymraeg yng ngharchar Berwyn yn Wrecsam? OQ56309

Diolch yn fawr, Llywydd. Ysgrifennodd y Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg at yr Is-Ysgrifennydd Gwladol Seneddol yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar 16 Chwefror i fynegi pryder am yr honiadau am brofiadau siaradwyr Cymraeg yng ngharchar y Berwyn, ac yn gofyn am eglurder am yr amserlen i weithredu mesurau i wella'r sefyllfa.

Byddwch chi'n gwybod bod carchar y Berwyn, wrth gwrs, wedi cael ei feirniadu'n gryf gan y bwrdd monitro annibynnol y llynedd am fethu darparu ar gyfer carcharorion Cymraeg eu hiaith, ac wrth gwrs wedi gwadu rhai hawliau i'r carcharorion hynny am eu bod nhw'n siarad Cymraeg. Nawr, chwe mis yn ddiweddarach, mewn gohebiaeth â mi, mae'r carchar wedi cadarnhau eu bod nhw ddim hyd yn oed yn gwybod faint o'u staff nhw eu hunain sy'n medru'r Gymraeg, felly sut y gallan nhw honni eu bod nhw'n sicrhau y ddarpariaeth angenrheidiol, dwi ddim yn siŵr. Ac mae yna honiad difrifol wedi bod hefyd—dwi'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o hyn—fod un carcharor wedi dioddef ymosodiad oherwydd y sylw a gafodd ei achos ef o safbwynt yr iaith Gymraeg yn y cyfryngau.

Nawr, mae'r holl sefyllfa yma yn amlygu methiant llwyr i gwrdd â hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg. Dwi'n gwybod bod carchardai ddim wedi'u datganoli, ond mae elfennau ynglŷn â'r iaith wedi'u datganoli, ac, wrth gwrs, mae hyn yn digwydd yng Nghymru. Mae mwy o siaradwyr Cymraeg yn dal i fod mewn carchardai y tu allan i Gymru na sydd yna yng ngharchar y Berwyn, sy'n profi i fi fod yr addewid gwreiddiol y byddai Berwyn yn helpu i gwrdd ag anghenion Cymru yn gelwydd noeth. Felly, byddwn i'n eich annog chi yn y modd cryfaf posibl i sicrhau bod y sefyllfa yma'n newid. Y cwestiwn sylfaenol yw: pam ein bod ni'n dal i weld siaradwyr Cymraeg yn cael eu trin yn eilradd yma yng Nghymru?

Llywydd, diolch yn fawr i Llyr Gruffydd am y cwestiynau ychwanegol yna. Mae'n hollol annerbyniol i fi os yw pobl yn y Berwyn ddim yn cael eu trin dan y gyfraith sydd gyda ni yma yng Nghymru. A dwi wedi gweld adroddiad blynyddol y bwrdd monitro annibynnol yn y Berwyn, sydd yn codi pryderon am ddefnydd o'r Gymraeg yn y carchar. Dyna pam mae Eluned Morgan wedi ysgrifennu at Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn gofyn am sicrwydd bod cynllun iaith Cymraeg y Berwyn yn cael ei weithredu. Nawr, dwi'n siŵr y bydd Llyr Gruffydd yn gwybod bod gan Gomisiynydd y Gymraeg gyfarfod ar yr 2 Mawrth gyda'r bobl yn y Berwyn am y mater hwn. Mae'r awdurdodau yn y Berwyn wedi nodi'r camau y maent yn eu cymryd i sicrhau bod hawliau i ddefnyddio'r Gymraeg yn cael eu cynnal, a nawr mae angen i ni weld y camau hynny'n cael eu cymryd, nid jest ar bapur, ond yn mywydau'r bobl yn y carchar, fel mae Llyr Gruffydd wedi awgrymu y prynhawn yma.

Diolch i'r Prif Weinidog.