Y ddadl fer heddiw i'w chyflwyno gan Caroline Jones.

Diolch, Lywydd. Efallai fod y pandemig coronafeirws wedi dechrau fel argyfwng iechyd corfforol, ond mae wedi dod yn argyfwng iechyd meddwl. Mae canlyniadau ymdrin â feirws SARS-CoV-2 wedi effeithio'n ddwfn ar iechyd meddwl pobl o bob oed ac o bob cefndir ym mhob cwr o Gymru. Ac nid ydym yn unigryw: mae astudiaethau wedi dangos yr effaith y mae'r pandemig wedi'i chael ar iechyd meddwl ar draws llawer o wledydd. Fodd bynnag, rydym wedi bod ymhlith y gwledydd yr effeithiwyd arnynt waethaf. Yn gynharach yr wythnos hon, lansiodd y prosiect Mental Health Million ei adroddiad ar yr effaith y mae'r pandemig yn ei chael ar iechyd meddwl a llesiant ym mhob cwr o'r byd. Mae eu hadroddiad yn seiliedig ar astudiaethau o bobl o wyth gwlad Saesneg eu hiaith: yr Unol Daleithiau, Canada, y Deyrnas Unedig, Awstralia, Seland Newydd a phoblogaethau Saesneg eu hiaith sylweddol De Affrica, India a Singapôr. A gwelsant fod llesiant meddyliol wedi gostwng yn ddramatig yn ystod y 12 mis diwethaf, ac mai'r DU a welodd y dirywiad mwyaf dramatig.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

Yma yng Nghymru, rydym wedi cael rhai o'r cyfnodau hwyaf yn y byd o gyfyngiadau ar ein gweithgaredd cymdeithasol, felly nid yw'n syndod ein bod wedi profi rhai o'r effeithiau mwyaf. At ei gilydd, rydym yn anifeiliaid cymdeithasol, ac mae treulio amser gyda ffrindiau a theulu yn rhan hanfodol o'n llesiant emosiynol a meddyliol. Mae gorfod torri'r holl gyswllt wyneb yn wyneb am 212 diwrnod wedi gweld niferoedd llawer mwy o bobl yn dioddef unigrwydd ac arwahanrwydd, ac mae'r rhai sy'n dioddef unigrwydd yn teimlo'n fwy ar wahân.

Mae atal ymweliadau â chartrefi gofal wedi golygu bod llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd, ac mae hyn wedi bod yn arbennig o anodd i gleifion dementia. Nid ydynt bob amser yn deall y rheswm dros y cyfyngiadau ac maent yn teimlo eu bod wedi eu hanghofio gan eu hanwyliaid. Mae hyn hefyd yn drawmatig i deuluoedd y rhai mewn gofal. Rhaid bod methu ymweld â'u hanwyliaid yn dorcalonnus, yn enwedig i'r rheini sy'n cael gofal lliniarol.

Nid yr henoed yn unig sydd wedi'u taro'n galed gan unigrwydd ac arwahanrwydd, maent wedi effeithio ar bobl ar draws y sbectrwm oedran, pobl o bob cefndir, a chyda llawer o bobl yn gweithio gartref neu ar ffyrlo, yn aml iawn, yr unig dro y gwelant fod dynol arall yw dros gyswllt fideo. Ond ni all cyfarfod Zoom cymryd lle rhyngweithio wyneb yn wyneb. Mae hyn yn arbennig o wir am bobl ifanc—pobl ifanc sydd wedi gweld eu gallu i fynd allan a chwarae gyda'u ffrindiau wedi'i leihau, ond sydd hefyd wedi gweld eu haddysg a'u datblygiad wedi'u grebachu.

Yr hyn sydd wedi bod yn fwy niweidiol, fodd bynnag, yw'r dysgu wyneb yn wyneb ysbeidiol, yn ogystal â'r dull anghyson o weithredu ar draws yr ystodau oedran. Nid yw pobl yn deall pam y caiff eu brodyr a'u chwiorydd fynd i'r ysgol, ond bod yn rhaid iddynt hwy aros gartref. Dychwelodd rhai disgyblion ysgol i'r ystafell ddosbarth ychydig wythnosau'n ôl a dychwelodd mwy o garfannau yr wythnos hon, ond ni fydd eraill yn dychwelyd am fis arall. Mae plant wedi teimlo pryder ynglŷn â dychwelyd, ac mae rhieni'n dweud bod eu plentyn wedi datblygu problemau ymddygiad. Ac mae'n faich ofnadwy i bobl ifanc ei ysgwyddo. Mae pobl ifanc yn poeni am eu haddysg, am eu dyfodol, ac mae llawer o rieni wedi dweud eu bod wedi gweld eu plentyn yn crio oherwydd eu bod yn poeni ynglŷn â throsglwyddo'r feirws i'w rhieni neu neiniau a theidiau. Rwy'n ei chael yn dorcalonnus fod yn rhaid i blant ymdopi â phethau o'r fath a bod yn rhaid iddynt boeni am eu dyfodol, yn hytrach na gallu mwynhau'r presennol.

Ac eto, nid hwy yw'r unig rai sy'n poeni am y dyfodol. Felly, er mwyn ymladd y clefyd, fe wnaethom gau rhannau helaeth o'r economi, cau sectorau cyfan, gan arwain at lawer o bobl yn colli eu gwaith, a diolch byth, cawsom y cynllun cadw swyddi a welodd filiynau o bobl yn cael eu rhoi ar ffyrlo yn hytrach na'u diswyddo. Ond mae'r bobl hynny'n poeni a fydd y busnes y maent yn gweithio iddo yn goroesi ar ôl pandemig. Mae pryder am sefydlogrwydd economaidd yn y dyfodol wedi arwain at salwch meddwl i lawer o bobl. Arweiniodd llawer gormod o nosweithiau di-gwsg at bryderon ynglŷn â darparu bwyd a lloches iddynt hwy a'u teuluoedd.

Fodd bynnag, nid yw trawma meddyliol wedi'i gyfyngu i'r rhai sydd allan o waith yn unig. Mae gweithio yn ystod y pandemig wedi bod yn straen i lawer, yn enwedig y rhai na allent gadw pellter cymdeithasol. Mae swyddogion yr heddlu, swyddogion carchardai, diffoddwyr tân a phawb sydd ar y rheng flaen ym maes iechyd a gofal cymdeithasol wedi rhoi eu hunain mewn perygl o ddal clefyd marwol er mwyn ein cadw ni i gyd yn ddiogel. Ac mae'r rhai sy'n gweithio yn y GIG a chartrefi gofal hefyd wedi gorfod ymdopi â gweld eu cleifion, a'u cydweithwyr weithiau, yn colli eu bywydau i COVID-19. Felly, rydym wedi gweld hanesion dirdynnol am feddygon a nyrsys yn dweud bod nifer y marwolaethau wedi golygu bod gwaith yn ystod y pandemig yn debyg i fod ar faes y gad. Bu'n rhaid i nyrsys weithio am oriau mewn cyfarpar diogelu personol poenus, gan wneud tasgau corfforol heriol, fel troi cleifion COVID fel nad oeddent yn boddi yn yr hylif ar eu hysgyfaint. Yna bu'n rhaid iddynt eistedd gyda chleifion wrth iddynt farw, fel na fyddent yn wynebu eu diwedd ar eu pen eu hunain. Mae gweld pethau mor ofnadwy wedi gadael ei ôl, gyda staff yn methu cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith i wella gan nad oes neb i gymryd eu lle.

Diolch byth, nid oes raid i'r rhan fwyaf o bobl brofi'r lefel honno o drawma meddyliol, ond ychydig iawn sydd wedi dod drwy'r 12 mis diwethaf heb unrhyw niwed. Efallai fod COVID-19 wedi dechrau fel yr her iechyd cyhoeddus fwyaf mewn mwy na chanrif, ond erbyn hyn dyma'r her iechyd meddwl fwyaf inni ei hwynebu erioed hefyd. Felly, beth y gallwn ei wneud yn ei gylch? Rwy'n croesawu'r buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru i gynnig therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein i bawb yng Nghymru dros 16 oed, ond mae'n rhaid inni wneud cymaint mwy. Mae angen inni gyflogi byddin o therapyddion a chwnselwyr. Mae'n rhaid i ni roi cwnselwyr ym mhob ysgol, annog pob cyflogwr i gynnig cymorth emosiynol ac iechyd meddwl i'w staff. Rhaid inni sicrhau bod pawb yng Nghymru yn cael pa gymorth bynnag sydd ei angen arnynt.

Mae angen inni annog landlordiaid i ganiatáu i denantiaid gadw eu hanifeiliaid anwes. Efallai fod hyn i'w weld yn gais rhyfedd, ond nid yw'n gyd-ddigwyddiad fod perchnogaeth ar anifeiliaid anwes wedi codi i'r entrychion yn ystod y cyfyngiadau symud. Gall anifeiliaid anwes ein helpu i ymdopi ag unigrwydd ac arwahanrwydd, a gall cael ci sbarduno pobl i adael y soffa a mynd allan am dro, gan helpu i hybu iechyd meddwl. Yn anffodus, mae llawer o landlordiaid, ac yn enwedig landlordiaid cymdeithasol, yn atal perchnogaeth ar anifeiliaid anwes. Rwyf wedi bod yn ymdrin â Tai Tarian, a wrthododd ganiatáu i un o fy etholwyr gael ci. Diolch byth, clywais neithiwr ei bod wedi cael ci cymorth emosiynol, yn dilyn pwysau gan ei meddyg teulu. Ond ni ddylai pobl orfod brwydro am gymorth emosiynol. Rhaid inni fod yn hyblyg a darparu pa gymorth bynnag sydd ei angen. Nid yw Tai Tarian yn eithriad, ond mae'n braf nad yw pob landlord cymdeithasol yn negyddol tuag at berchnogaeth ar anifeiliaid anwes, fel yn achos Tai Hafod, sy'n edrych ar faint eich preswylfa a bydd hynny'n pennu maint y ci y gallwch ei gael.

Ddoe, galwodd Coleg Brenhinol y Meddygon ar Lywodraeth Cymru i gyflawni eu hymrwymiad i wneud iechyd a llesiant staff yn flaenoriaeth genedlaethol, ac rwy'n cytuno â hyn. Fe wnaeth staff iechyd a gofal ofalu amdanom ni, felly mae'n rhaid i ni ofalu am eu llesiant meddyliol hwy. Oni bai ein bod yn mynd i'r afael â niwed emosiynol a meddyliol y pandemig coronafeirws yn uniongyrchol ac ar unwaith, byddwn yn gweld llawer mwy nag un o bob pedwar ohonom yn dioddef o salwch meddwl. Diolch yn fawr iawn. 

Galwaf yn awr ar y Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg i ymateb i'r ddadl. Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i Caroline Jones am gyflwyno'r ddadl hon ar bwnc sydd mor bwysig. 

Diolch yn fawr iawn, Caroline Jones, am gyflwyno'r ddadl mewn ffordd mor dosturiol; fe wnaethoch ei chyflwyno mewn ffordd ddyngarol iawn. Felly, diolch yn fawr iawn, oherwydd mae'n fater sy'n cyffwrdd â chymaint o fywydau ar hyn o bryd.

Rydyn ni'n aml yn siarad am yr angen i sicrhau bod gan bobl fynediad at wasanaethau iechyd meddwl a bod cymorth yn dal i fod ar gael bob amser, yn arbennig yn ystod adeg sydd mor heriol. Ond mae ein sylw heddiw ar gefnogi pobl sydd yn dioddef o orbryder a sut rydyn ni'n gallu mynd ymlaen ar ôl y pandemig, sut rydyn ni'n edrych i'r dyfodol. Ac er bod lefelau gorbryder wedi parhau'n uwch nag yr oedden nhw cyn y pandemig, rydyn ni wedi'u gweld nhw'n codi a syrthio hefyd. Wrth i'r cyfyngiadau gael eu llacio, mae lefelau gorbryder wedi gostwng. Wrth gwrs, mae hynny'n gwbl ddealladwy. Dwi'n gobeithio y byddwn ni'n gweld lefelau gorbryder yn gostwng ymhellach os bydd pethau'n parhau i wella a'r cyfyngiadau yna'n cael eu codi. 

Drwy weld ffrindiau a theulu, a chymryd rhan mewn gweithgareddau rydyn ni'n eu mwynhau, gallwn ni i gyd warchod ein hiechyd meddwl. Ac i lawer o bobl, bydd iechyd meddwl a llesiant yn gwella wrth inni ddychwelyd i fywyd normal. Ond, i bobl eraill, mae effaith y pandemig i'w deimlo'n ddyfnach, a gallai hyn fod oherwydd y trawma mae'r unigolyn wedi ei brofi, efallai trwy salwch neu os bydd yr unigolyn efallai wedi colli aelod o'r teulu neu ffrind i COVID. Mae Caroline wedi sôn am y bobl sy'n gweithio ar y rheng flaen yn y gwasanaeth iechyd; wrth gwrs, maen nhw wedi dioddef trawma yn ystod y cyfnod yma hefyd. Rydym hefyd yn gwybod bod y pandemig yn mynd i gael ac wedi cael effaith ar ein heconomi a'n cymdeithas, nid jest yn y tymor byr, ond mae'n debygol o barhau i'r tymor canolig. Felly, mae'n bwysig ein bod ni'n deall yr effaith y bydd cyflogaeth, incwm a thai yn cael ar iechyd meddwl pobl, a deall yr amgylchiadau sydd wedi newid yn ystod y cyfnod yma.

Er mwyn adfer ein hiechyd meddwl ar ôl y pandemig, mae'n gwbl allweddol nad ydym yn ei ystyried fel mater i'w drin trwy ddulliau meddygol yn unig. Wrth gwrs ein bod ni wedi ymrwymo i gynnal gwasanaethau arbenigol i helpu gydag anghenion iechyd meddwl trwy gydol y pandemig sy'n galw am help y gwasanaeth iechyd, ond dwi yn meddwl y bydd angen mynediad at amrywiaeth o gymorth anghlinigol ar nifer o bobl hefyd. Dwi'n falch heddiw fy mod wedi cael y cyfarfod cyntaf o'r grŵp gorchwyl a gorffen ar ragnodi cymdeithasol, a dwi'n gobeithio bod hyn yn rhywbeth y gallwn ni edrych mewn iddo yn fwy yn y dyfodol. Dwi hefyd wedi cyflwyno papur i'r Cabinet yn ddiweddar sy'n amlinellu'r materion hyn, a dwi wedi bod yn gwbl glir bod angen mwy o ymdrech drawslywodraethol ac amlasiantaethol eto os ydyn ni am atal y twf sydyn rŷn ni'n ei ragweld o ran anghenion iechyd meddwl—anghenion sy'n seiliedig mewn gwirionedd ar faterion cymdeithasol a llesiant llawer ehangach.

O ran deall effeithiau COVID-19 ar iechyd meddwl, rydym yn parhau i gryfhau'r trefniadau a roddwyd ar waith gennym ar ddechrau'r pandemig. Mae'r rhain yn cynnwys cymorth dadansoddol i ganfod y dystiolaeth ddiweddaraf o ganlyniadau arolygon poblogaeth, yng Nghymru ac yn y DU yn ehangach. Roedd Caroline yn llygad ei lle yn tynnu sylw at y ffaith ei bod yn ymddangos nad yw pobl Prydain wedi ymdopi â hyn cystal â rhai gwledydd eraill. Rwyf hefyd wedi cynnull grŵp bwrdd cyflawni a throsolwg y Gweinidog yn ddiweddar, i roi mwy o sicrwydd i mi ynglŷn â'r cynnydd sy'n cael ei wneud ar gyflawni ein rhaglen waith iechyd meddwl, gan gynnwys ein hymateb parhaus i COVID-19.

Cynrychiolir Iechyd Cyhoeddus Cymru ar y bwrdd a bydd yn helpu i gryfhau'r cymorth dadansoddol hwnnw. Maent yn bwrw ymlaen â gwaith pwysig i archwilio effaith bresennol a pharhaus COVID-19, yn enwedig ar blant a phobl ifanc. Roedd Caroline yn llygad ei lle yn tynnu sylw at hyn, oherwydd gwyddom fod y comisiynydd plant yn ei harolwg 'Coronafeirws a Fi' wedi canfod bod 67 y cant o blant rhwng 12 a 18 oed wedi dweud eu bod yn drist rywfaint neu'r rhan fwyaf o'r amser. Meddyliwch am y ffigur hwnnw; mae'n ffigur enfawr, ac mae'n rhaid inni roi mesurau ar waith. Rwy'n falch iawn fod y Gweinidog addysg wedi bod yn gwneud hynny gyda'i dull ysgol gyfan; rydym bellach wedi ehangu hynny i'r dull system gyfan, ac roedd hynny i gyd yn rhannol o ganlyniad i ymateb i'r adroddiad gwirioneddol wych a ysgrifennwyd gan y pwyllgor plant, 'Cadernid meddwl'. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio ar fframwaith ar gyfer adnewyddu gwasanaethau iechyd meddwl gyda'r GIG, a fydd yn rhan o gyd-destun strategaeth adfer gyfan y GIG, a gyhoeddir yn fuan iawn.

Rydym yn parhau i gefnogi ymgyrch Mae Siarad yn Hollbwysig i annog dynion i siarad am iechyd meddwl. Efallai fod rhai ohonoch wedi gweld y rhaglen honno neithiwr; roedd hi'n drawmatig iawn gwylio sut y mae dynion yn ei chael hi mor anodd siarad am faterion iechyd meddwl. Ac rydym hefyd yn cefnogi grwpiau yr effeithiwyd arnynt yn anghymesur gan y pandemig, gan gynnwys grwpiau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, a phobl sydd ar incwm isel, wrth inni geisio ymestyn y cymorth hwnnw. Caroline, fe sonioch chi am gyfrifoldeb cyflogwyr, ac wrth gwrs, byddant yn chwarae rhan allweddol yn y broses o gefnogi adferiad economaidd a gwella iechyd y boblogaeth oedran gweithio. Bydd ein rhaglen Cymru Iach ar Waith yn canolbwyntio ar iechyd meddwl a llesiant, a byddwn yn gweithio gyda chyflogwyr i ddeall yr anghenion presennol, gan gynnwys newidiadau posibl i batrymau gwaith, a fydd yn llywio dyfodol gwaith. Gwn fod Iechyd Cyhoeddus Cymru wrthi'n cynnal amrywiaeth o gyfweliadau gyda gweithwyr yn y sector preifat a'r sector cyhoeddus i lywio ein dull o weithredu ar hyn. 

Rydym yn parhau i gydnabod effaith bosibl y pandemig ar gyflogaeth ac iechyd yn y dyfodol. Mae'r prif swyddog meddygol yn cadeirio grŵp i ystyried y materion hyn, a gwyddom fod effaith sylweddol ar iechyd meddwl a llesiant, yn enwedig yn sgil llai o gyfleoedd cyflogaeth, a'r angen i gefnogi gweithredu ar draws ystod o bartneriaid a rhanddeiliaid. Rwyf wedi siarad o'r blaen am y gwaith rydym wedi'i wneud ar gryfhau ein cynnig cyffredinol ar gyfer problemau iechyd meddwl lefel isel, ac fe gyfeirioch chi at gynnig SilverCloud, cymorth therapi gwybyddol ymddygiadol sydd bellach wedi'i ddefnyddio gan oddeutu 6,000 mewn chwe mis. Rwyf wedi ymrwymo £4 miliwn arall y flwyddyn nesaf i ehangu'r math hwn o gymorth, a chymorth arall—nid ar-lein yn unig, wrth gwrs. Mae'n rhan o gyllid ychwanegol o £42 miliwn y flwyddyn nesaf i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl. Gwyddom y bydd hyn yn cryfhau gwelliannau i wasanaethau o fewn byrddau iechyd, ac yn enwedig yr ymateb y tu allan i oriau, sy'n wirioneddol bwysig yng nghyd-destun cymorth iechyd meddwl. 

Mae'n rhaid inni gofio bod yr arian ychwanegol hwn yn dod yn erbyn cefndir y gronfa lawer mwy o arian a ddyrannwn i fyrddau iechyd lleol bob blwyddyn. Er fy mod yn deall yr angen i ddiogelu cymorth arbenigol, rwyf wedi bod yn glir yr hoffwn yn fawr weld newid yn yr adnoddau tuag at atal a chymorth iechyd meddwl cynharach, ac yn arbennig tuag at anghenion plant a phobl ifanc, oherwydd gwyddom at ei gilydd fod 80 y cant o'r problemau sy'n ymwneud ag iechyd meddwl yn dechrau pan fydd pobl yn blant a phobl ifanc.

I gloi, er bod cymorth iechyd meddwl wedi bod ar gael drwy gydol y pandemig, wrth inni ddod allan ohono, rwy'n glir fod angen inni adnewyddu ac ailadeiladu'r ddarpariaeth honno mewn ffordd sy'n llawer mwy ataliol ei natur, ac sy'n adlewyrchu'r anghenion yn ein poblogaeth. Drwy weithio'n agos gyda'r GIG a phartneriaid eraill, credaf y bydd y cyllid ychwanegol sylweddol rydym wedi'i sicrhau yn helpu i wneud hyn mewn ffordd a fydd yn ei wneud yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Felly, diolch unwaith eto, Caroline, am ddod â'r mater pwysig hwn i sylw'r Siambr, ac yn sicr rwy'n gobeithio y bydd pobl yn ceisio estyn am y cymorth sydd ar gael iddynt. Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Daw hynny â'r trafodion i ben am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:27.