Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Felly, arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Feiddia i grwydro i faterion llywodraeth leol, Prif Weinidog, yn enwedig gan fod rhywbeth yn digwydd ddydd Iau nesaf? Ond gofynnaf y cwestiwn i chi am y Bil amaethyddol. Mae hwn yn Fil nad yw wedi gweld golau dydd eto. Fe'i haddawyd i ni yn y gwanwyn eleni; fe'i haddawyd i ni ar ffurf gychwynnol cyn etholiadau diwethaf y Senedd hyd yn oed. Dywedodd y Gweinidog sy'n eistedd wrth eich ymyl wrth y pwyllgor sy'n craffu ar y materion hyn ychydig cyn toriad y Pasg y bydd yn cael ei ohirio tan y Nadolig ar y cynharaf bellach. A allech chi ddweud wrthyf i pam mae'r Bil wedi cael ei ohirio eto?

Bydd y Bil yn cael ei gyflwyno yn yr hydref, Llywydd, ac mor gynnar yn yr hydref ag y gallwn ni wneud i hynny ddigwydd. Rhan o'r rheswm pam mae'r Bil wedi ei ohirio yw rhai o'r rhesymau y mae'r Aelod ei hun wedi cyfeirio atyn nhw ar lawr y Senedd, ac yn gwbl briodol. Rwy'n ei gofio yn gofyn cwestiwn i mi nid wythnosau lawer yn ôl am y ffordd y mae'n rhaid i ni ailystyried rhai o'n huchelgeisiau ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru yng nghyd-destun y rhyfel yn Wcráin a'r hyn y mae hynny yn ei olygu am ddiogelwch bwyd mewn lleoedd fel y Deyrnas Unedig. Felly, rydym ni'n achub ar y cyfle i wneud yn siŵr bod y Bil yr ydym ni'n ei gyflwyno yn Fil sy'n tynnu ynghyd y ddau faes allweddol hynny—cynhyrchu bwyd cynaliadwy gan y sector amaethyddiaeth yma yng Nghymru ac yna'r nwyddau cyhoeddus eraill hynny yr ydym ni'n gwybod y gall ffermwyr a rheolwyr tir eu cynhyrchu—a'n bod ni'n dod â'r ddau beth hynny at ei gilydd mewn ffordd gytbwys yn y Bil y byddwn ni'n ei roi gerbron y Senedd.

Diolch am yr esboniad yna, Prif Weinidog, oherwydd pan holais y Gweinidog am yr argyfwng bwyd yr wyf i'n ei weld yn esblygu nawr mae sefyllfa Wcráin yn gwaethygu a'r niwed y mae'n ei wneud i'r cyflenwad bwyd ar y farchnad, dywedodd y Gweinidog nad oedd argyfwng ac nad oedd angen dod â'r proseswyr, y cynhyrchwyr bwyd a'r manwerthwyr at ei gilydd yn yr union gwestiynau y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw a drefnais gyda chi rai wythnosau yn ôl yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Felly, mae'n syndod darganfod nawr—ac rwy'n croesawu hyn—bod y Llywodraeth wedi newid ei meddwl i ystyried defnyddio'r Bil amaethyddol i wella elfen diogelu'r cyflenwad bwyd y Bil hwnnw mewn gwirionedd, ac mae hynny yn rhywbeth i'w groesawu. Ond a gaf i hefyd holi am yr agwedd ddeddfwriaethol hefyd, oherwydd fe wnaethoch chi gyfeirio at fethu â chyflawni ymrwymiadau maniffesto—? Fe wnaethoch chi sôn am faniffesto'r Ceidwadwyr yn 2017. Wel, soniodd eich maniffesto arweinyddiaeth chi am y Ddeddf aer glân yn 2018 a'r ffaith ei bod yn rhan hanfodol o'ch mandad pe baech chi'n dod yn arweinydd ac yna'n Brif Weinidog Cymru. Rydym ni bellach yn 2022. Rydym ni'n gwybod bod 1,400 o farwolaethau cynamserol yn digwydd y flwyddyn yng Nghymru oherwydd aer budr. Nid ydym ni hyd yn oed wedi gweld drafft o Fil aer glân yn dod gan y Llywodraeth ac allwn ni weld dim ar y gorwel sy'n deillio o Barc Cathays pan ddaw i'r Ddeddf aer glân. Felly, beth yw'r amserlen i chi gyflawni'r ymrwymiad maniffesto hwn, oherwydd mae eich amser eich hun yn y swydd, Prif Weinidog, yn mynd heibio, tuag at eich ymddeoliad yr ydych chi wedi ei drefnu eich hun?

Llywydd, a gaf i yn gyntaf fod yn eglur gydag arweinydd yr wrthblaid—nid oes argyfwng yn y cyflenwad bwyd yng Nghymru? Mae pwysau mewn marchnadoedd bwyd byd-eang oherwydd y rhyfel yn Wcráin, ac rydym ni'n gweld rhai mesurau dros dro y mae'n rhaid i archfarchnadoedd eu cymryd er mwyn diogelu rhai—ac mae'n nifer fach—nwyddau, fel y gellir eu dosbarthu'n deg. Ond nid oes argyfwng yn y sector bwyd ac mae fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yn cyfarfod ag ystod eang o fuddiannau perthnasol yn rheolaidd iawn. Llywydd, byddwn yn cyhoeddi'r Papur Gwyn ar aer glân eleni. Rydym ni ar y trywydd iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n deddfu yn ystod tymor y Senedd hon ac edrychaf ymlaen, fel yr wyf i wedi dweud wrtho o'r blaen, at y gefnogaeth gadarnhaol gan y Blaid Geidwadol yma i wneud yn siŵr bod y ddeddfwriaeth honno cystal ag y gallwn ni ei gwneud hi. 

Prif Weinidog, mae yna argyfwng. Mae gwrtaith, sydd ei angen arnoch chi i dyfu cnydau, bellach yn £900 i £1,000 y dunnell; fel arfer mae tua £300 i £350 y dunnell. Mae gwenith, yr elfen allweddol o wneud bara, yn uwch na £300 y dunnell; fel arfer mae'n masnachu am £140 i £150 y dunnell. Mae cig eidion yn £440 y cilogram; mae fel arfer yn masnachu am £340 i £360. Gallwn barhau; rwy'n hoffi meddwl bod gen i fy llaw ar y pwls ar yr un yma. Ac mae storm gynyddol yn digwydd, ac os nad yw'r Llywodraeth yn ymateb, byddwn ni'n cael cynhaeaf llwm dros ben, a bydd hynny yn cael ei adlewyrchu ar silffoedd y wlad hon. Mae angen i ni weld y Llywodraeth yn gweithredu pan ddaw'n fater o'r eitem agenda benodol hon. Nid ydym ni'n ei weld ar hyn o bryd; rydym ni'n gweld oedi cyn cyflwyno'r Bil hwn. Fel y dywedais, rwy'n croesawu'r gohiriad os mai ei ddiben yw gwneud y Bil yn fwy ymwybodol o ran diogelu'r cyflenwad bwyd, ond o'r hyn y mae'r Gweinidog wedi ei ddweud yn ei datganiadau blaenorol, nid yw hynny'n ymddangos yn wir. Felly, a allwch chi gadarnhau heddiw y bydd cynhyrchu bwyd yn elfen bwysig o'r Bil ac y bydd cynhyrchu bwyd yn ddaioni i'r cyhoedd y gellir ei gefnogi o'r pwrs cyhoeddus?

Llywydd, mae cynhyrchu bwyd cynaliadwy wedi bod yn un o bileri sylfaenol y dyfodol yr ydym ni'n ei weld ar gyfer amaethyddiaeth yma yng Nghymru erioed, a cheir llawer iawn o fanteision i ffermwyr Cymru yn y maes cynhyrchu bwyd cynaliadwy hwnnw. Ceir llawer o drafferthion y mae'r sector amaethyddiaeth yn eu hwynebu yng Nghymru. Rydym ni wedi rhoi sylw i effaith y rhyfel yn Wcráin, ond mae hefyd yn wynebu'r trafferthion a grëwyd gan gytundebau masnach a wnaed gan Lywodraeth y DU yn Awstralia, er enghraifft, na fydd, fel y gwyddom, yn sicrhau chwarae teg i ffermwyr yr ucheldir yma yng Nghymru.

Does dim argyfwng bwyd yn ein siopau. Ceir rhai materion arwyddocaol iawn y mae'n rhaid rhoi sylw iddyn nhw—o ran gwrtaith, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am hynny—a dim ond ar sail pedair gwlad y gellir mynd i'r afael â'r pethau hynny yn briodol. Dyna pam mae fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yn cael cyfarfodydd mor rheolaidd gyda'r Ysgrifennydd Gwladol, George Eustice a chymheiriaid yn yr Alban a phan fydd gweinyddiaeth yng Ngogledd Iwerddon hefyd. Rwy'n credu bod cyfarfod o'r math hwnnw wedi'i drefnu ar gyfer yfory a bydd llawer o'r materion y mae arweinydd yr wrthblaid wedi tynnu sylw atyn nhw yn cael eu trafod yno ar y sail pedair gwlad honno.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch yn fawr. Bu gan Gymru gyfraddau goroesi canser gwael yn gyson o'i chymharu â gwledydd datblygedig eraill tebyg. Pam mae hynny?

Wel, mae cyfraddau goroesi am flwyddyn a chyfraddau goroesi am bum mlynedd o ganser yng Nghymru wedi gwella yn gyson yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Efallai nad ydyn nhw yn yr un sefyllfa ag y gall gwledydd eraill gyflawni pethau drwy eu system iechyd o hyd, ond mae'r system yng Nghymru wedi bod yn ennill tir o ran cyfraddau goroesi dros nifer o flynyddoedd. Mae llawer o resymau pam nad yw cyfraddau goroesi lle y byddem ni'n dymuno iddyn nhw fod yng Nghymru. Mae hynny yn cynnwys ein treftadaeth ddiwydiannol a'i heffaith ar iechyd pobl, mae'n cynnwys, yn benodol, mynd at y meddyg yn hwyr. Mae'n anodd iawn cael y cyfraddau goroesi yr hoffem ni eu gweld pan ddaw cynifer o ganserau yng Nghymru i'r amlwg dim ond pan fyddan nhw eisoes wedi datblygu i bwynt lle mae'r technegau ymyrryd a fyddai ar gael yn gynnar eisoes wedi mynd heibio. Mae yna resymau eraill hefyd y gellid eu dyfynnu gan bobl sy'n gwneud hyn eu hastudiaeth gydol oes.

Dyna'r rheswm, wrth gwrs, pam rydym ni yng Nghymru, yn fwy nag unrhyw wlad arall hyd yn oed, angen pwyslais yn ein strategaeth canser ar ddiagnosis cynnar. Y mis hwn, canfu astudiaeth arloesol yn The Lancet y sicrhawyd diagnosis o dros 30 y cant o ganserau yng Nghymru o ganlyniad i fynd i'r adran damweiniau ac achosion brys. Cymru oedd â'r trydydd ffigur uchaf ymhlith y 14 gwlad a rhanbarth a astudiwyd. Ar gyfer canser yr afu, rydym ni'n un o ddwy system iechyd yn unig lle caiff y rhan fwyaf o ganserau'r afu eu canfod trwy dderbyniadau brys, ond yn Alberta yng Nghanada, er enghraifft, mae'r ffigur cyfatebol yn llai na thraean. Mae hyn yn golygu mai dim ond ar ôl i iechyd unigolyn waethygu i bwynt lle y gallai fod angen ei ruthro i'r ysbyty y caiff llawer mwy o achosion o ganser yng Nghymru eu canfod. A ydych chi'n derbyn mai lefelau uwch o gyflwyniadau brys yw un o'r rhesymau am y gyfradd goroesi canser cymharol is yng Nghymru?

Wel, rwy'n credu bod hynny'n sicr yn wir, Llywydd. Dyna'r pwynt yr oeddwn i'n ceisio ei wneud pan ddywedais i mai un o'r rhesymau pam mae gennym ni gyfraddau goroesi o'r math sydd gennym ni yw oherwydd bod pobl yn cyflwyno gyda'u canser yn hwyr. Ac mae pobl sy'n cael diagnosis o'u canser yn y pen draw gan eu bod nhw'n dod i adran achosion brys—ac fel y dengys erthygl The Lancet, dydyn nhw ddim yn cyflwyno yn yr adran achosion brys oherwydd eu cyflwr canser—maen nhw wedi cyrraedd yno am ryw reswm arall ac yna mae'r ymchwiliadau a gynhelir yn datgelu'r ffaith eu bod nhw'n dioddef o ganser.

Mae gennym ni rai rhannau stoicaidd iawn o boblogaeth Cymru nad ydyn nhw eisiau trafferthu'r meddyg ac sy'n byw gyda phethau sydd, yn eu barn nhw, ddim ond yn gyflyrau cronig sy'n rhan, er enghraifft, o'r broses o heneiddio. Byrdwn y system yng Nghymru yw ceisio perswadio pobl i gyflwyno'n gynnar ac yna gwneud yn siŵr ein bod ni'n paratoi ein poblogaeth meddygon teulu i allu adnabod yr arwyddion cynnar iawn hynny—nid yw'n hawdd ei wneud. Rydym ni'n gwybod, o ran llawer o ganserau, bod yr arwyddion a fyddai'n eich arwain i adnabod canser yn arwyddion a fyddai hefyd yn gwneud i chi feddwl mai cyflwr arall mwy cyffredin yw'r hyn yr ydych chi'n ei weld o'ch blaen. Felly, nid yw'n beth hawdd i'n meddygon teulu allu ei wneud, ond dyna pam rydym ni'n buddsoddi cymaint i wneud yn siŵr eu bod nhw wedi eu harfogi cystal ag y gallan nhw fod a bod y system yn eu gwobrwyo am y gwaith y maen nhw'n ei wneud i geisio cael diagnosis mor gynnar â phosibl pan fydd rhywun yn dioddef o'r cyflwr hwnnw.

Byddai'r holl elusennau canser yng Nghymru yn cytuno â chi ein bod ni angen pwyslais brys newydd ar ddiagnosis a chanfod cynnar, ond maen nhw'n dweud bod angen gwneud hynny yn ganolog i strategaeth ganser gynhwysfawr newydd i Gymru, yn unol ag argymhellion Sefydliad Iechyd y Byd. Nawr, fe'ch clywais chi'n dweud o'r blaen bod y gwahanol ddogfennau presennol sy'n bodoli, ac fe allech chi ddadlau y gallwch chi ychwanegu at hynny y rhaglen ar gyfer gofal wedi'i gynllunio, yr ydych chi'n ei chyhoeddi heddiw, sy'n codi'r targed 62 diwrnod o 75 y cant i 80 y cant—mae hyn i gyd, byddech chi'n dweud, efallai'n gyfystyr â strategaeth. Ond siawns nad oedd y ffaith nad oedd y targed hwnnw, hyd yn oed cyn y pandemig, yn cael ei fodloni gan y rhan fwyaf o fyrddau iechyd, y ffaith bod y bwlch marwolaethau canser yng Nghymru rhwng ardaloedd difreintiedig a chyfoethog yn waeth nawr nag yr oedden nhw 20 mlynedd yn ôl, y ffaith bod pobl â chanser yng Nghymru yn cael eu gorfodi i fynd yn breifat, fel y tystiodd adroddiad diweddar y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar amseroedd aros, gyda'i gilydd yn awgrymu, onid yw, hyd yn oed os byddwch chi'n cynnal, yn erbyn popeth y mae pob elusen ganser yng Nghymru yn ei ddweud, bod gennym ni strategaeth canser, bod y strategaeth yn methu a bod angen ei disodli ar frys os ydym ni'n mynd i osgoi, yn y dyfodol, miloedd o farwolaethau y gellir eu hatal a marwolaethau cynamserol ymhlith cleifion canser yng Nghymru.

Wel, Llywydd, nid cymryd mwy o amser yn strategeiddio ymhellach yw'r ffordd yr ydym ni'n gwneud y marwolaethau hynny yn rhai y gellir eu hatal yn fy marn i. Mae hynny i gyd ar waith gennym ni. Y lle yr wyf i eisiau i egni'r system ganolbwyntio yw ar ddarparu'r triniaethau y mae'r strategaeth bresennol eisoes yn dweud wrthym ni fod angen iddyn nhw fod yno. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n synhwyrol awgrymu bod pobl yng Nghymru mewn niferoedd mawr yn gorfod cael triniaeth breifat: cafodd 11,300 o bobl yng Nghymru fis diwethaf yn unig y newyddion da nad oedden nhw'n dioddef o ganser, ar ôl cael eu hatgyfeirio gan eu meddyg teulu oherwydd bod amheuaeth o ganser. Rydym ni'n gwybod bod tua un o bob 100 o bobl sy'n cael eu hatgyfeirio mewn gwirionedd yn dioddef o ganser, ac, felly, y mis diwethaf, fel y dywedais i, cafodd 11,300 o bobl y newyddion da nad oedden nhw'n dioddef o ganser o gwbl ar ôl cael eu hatgyfeirio, a'u hatgyfeirio yn gynnar gobeithio. Nawr, yr hyn yr wyf i eisiau i'r system ei wneud yw canolbwyntio ar y pethau y mae eisoes wedi ymrwymo i'w gwneud: nodi cynnar, atgyfeirio cyflym, diagnosis cyflym ac yna, i'r nifer fach honno o bobl y canfyddir eu bod nhw'n dioddef o'r cyflwr, eu bod nhw'n symud i'r cyfnod triniaeth cyn gynted â phosibl yn y cyflwr. Dyna'r ffordd, yn fy marn i, y byddwn ni'n gallu osgoi marwolaethau a fyddai fel arall yn digwydd, ac rwy'n credu mai dyna lle dylid cyfeirio egni'r system, nid at gael pobl ymhellach i ffwrdd o wneud y gwaith o drin cleifion ac ysgrifennu mwy o gynlluniau a strategaethau.