Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae’r £150 o ad-daliad y dreth gyngor rydym newydd fod yn sôn amdano—y cynllun ad-dalu rydych yn ei roi ar waith—a wnaed yn bosibl, fel y dywedodd Mark Isherwood, diolch i Lywodraeth y DU, i’w groesawu yma yn wir. Fodd bynnag, yr hyn sy’n peri cryn bryder yw’r nifer o adroddiadau am deuluoedd yng Nghymru sydd mewn limbo, heb unrhyw fynediad at y cymorth hwn. Amlygwyd pa mor ddifrifol yw'r broblem gan sylwadau ar-lein ar erthygl ddiweddar, lle dywedodd teuluoedd yng Nghasnewydd, sir Gaerfyrddin, Wrecsam, Caerffili a llawer o leoedd eraill nad ydynt wedi cael yr ad-daliad eto. Weinidog, a wyddoch faint o bobl yng Nghymru sydd wedi cael ad-daliad y dreth gyngor a faint sy'n dal i aros amdano? Gwn eich bod newydd ddyfynnu rhai ffigurau ar gyfer sir Fynwy a rhannau eraill o Gymru. Ac i'r bobl nad ydynt wedi cael y cyllid eto, a allwch roi sicrwydd iddynt na fydd unrhyw oedi pellach cyn darparu'r arian?

Byddwn yn cwestiynu a allem gyfeirio at oedi wrth ddarparu’r arian ai peidio, gan fod hwn yn gymorth sydd wedi’i gynllunio’n gyflym a'i ddarparu'n gyflym i deuluoedd. A gadewch inni gofio ein bod yn sôn am filiwn o aelwydydd yn cael cyllid o'r gronfa hon ledled Cymru. Gallaf gadarnhau, erbyn 16 Mai, sef y dyddiad y mae gennyf y ffigurau diweddaraf ar ei gyfer, fod bron i £61 miliwn wedi’i dalu, ac mae hynny i dros 410,000 o aelwydydd. Felly, maent wedi derbyn eu taliadau. Ac mae 13 o awdurdodau wedi dechrau ar y broses dalu honno, ond dylai pob un fod wedi'i dechrau ac wedi dechrau gwneud taliadau erbyn diwedd y mis. Felly, rydym yn disgwyl i bethau brysuro'n gyflym, ond mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn credu bod awdurdodau lleol wedi bod yn gwneud gwaith da iawn yn darparu'r cyllid i aelwydydd.

A gadewch inni gofio unwaith eto y gall awdurdodau lleol wneud hyn yn hawdd pan fo ganddynt fanylion banc yr aelwydydd hynny—felly, mae pobl sy'n talu'r dreth gyngor drwy ddebyd uniongyrchol, er enghraifft, yn gymharol hawdd i'w talu. Mae yna lawer o bobl nad yw'r trefniant hwnnw ar waith ganddynt, felly mae'n rhaid inni gael data unigol gan yr etholwyr hynny sydd wedyn yn gorfod llenwi ffurflen fer ar wefan y cyngor, ond wrth gwrs, mae'n cymryd amser ac adnoddau ychwanegol i ymdrin â hynny. Ond rydym yn gweithio cyn gynted ag y gallwn, fel y mae'r awdurdodau lleol yn ei wneud, i ddarparu'r arian.

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwyf innau'n cytuno bod awdurdodau lleol yn gweithio'n galed yn wir i ddarparu'r pethau hyn. Ond yr hyn sydd ei angen ar deuluoedd bellach yw i Lywodraeth Cymru eu blaenoriaethu o’r diwedd drwy sicrhau bod y cymorth hwnnw’n eu cyrraedd yn hynod o gyflym. Fel rwy'n siŵr y bydd Aelodau o bob rhan o’r Siambr yn cytuno, ni ddylai fod yn rhaid i deuluoedd wynebu ansicrwydd parhaus, felly mae’n bwysig ein bod yn gwneud cynnydd. Gwn fod cynghorau wedi gorfod addasu er mwyn gallu rhoi'r cynllun newydd hwn ar waith, ond mae ganddynt systemau ar waith eisoes i gasglu’r dreth gyngor, ac felly mae pobl yn sicr yn haeddu atebion ynglŷn â pam fod y broses hon wedi bod mor araf, ac rwy'n derbyn eich bod wedi ceisio egluro hynny.

Ceir pryderon hefyd, fel rydych newydd sôn, am y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, nad oes ganddynt fynediad at y rhyngrwyd yn ôl pob tebyg, ac sy’n poeni’n fawr nad ydynt yn mynd i allu cael yr ad-daliad hwn, ac efallai na fyddant yn gwybod sut i gael gafael arno. Weinidog, a wnewch chi amlinellu pa fesurau a fabwysiadwyd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod yr ad-daliad yn cael ei dalu'n ddidrafferth? A wnaethoch wthio’r cyhoeddiad ar gynghorau, neu a wnaethoch sicrhau bod ganddynt yr adnoddau sydd eu hangen arnynt i gydgysylltu’r ddarpariaeth mor effeithlon ac effeithiol â phosibl? Ac yn olaf, sut rydych yn gweithio gyda chynghorau i sicrhau bod pawb sy'n gymwys yn gallu cael y cymorth sydd ei angen arnynt?

Hoffwn ailadrodd unwaith eto nad wyf yn credu bod hon yn broses araf. A gadewch inni gofio bod y cyfraniad o £150 gan Lywodraeth y DU yn dod ar ddechrau'r flwyddyn ariannol; mae'n dod wrth inni ddechrau symud i mewn i'r gwanwyn a'r haf, pan na fydd biliau a'r pwysau ar aelwydydd mor ddifrifol ag y byddant yn nes ymlaen yn y flwyddyn. Felly, credaf y bydd aelwydydd yn cofio hynny wrth iddynt ystyried eu cyllidebau ar gyfer y flwyddyn i ddod. Ond mae pethau y gall Llywodraeth y DU eu gwneud ar unwaith i gefnogi eich etholwyr a fy etholwyr innau gyda chostau byw. Er enghraifft, gallent ailgyflwyno'r codiad o £20 yr wythnos i gredyd cynhwysol—rhywbeth y gallai Llywodraeth y DU ei wneud ar unwaith i roi arian i'r aelwydydd sydd ei angen fwyaf. A gallent hefyd gael gwared ar yr holl gostau polisi cymdeithasol ac amgylcheddol sydd ynghlwm wrth filiau ynni cartrefi a thalu amdanynt drwy drethiant cyffredinol—unwaith eto, rhywbeth y gallent ei wneud ar unwaith ac yn gyflym i gefnogi aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd.

Felly, mae Llywodraeth Cymru yn sicr yn chwarae ei rhan. Mae llywodraeth leol yn ein cynorthwyo i roi'r cynlluniau a gyflwynwyd gennym ar waith. Ond dim ond hyn a hyn y gallwn ei wneud gyda’r adnoddau sydd ar gael i ni. Mater i Lywodraeth y DU yw dechrau gwneud y pethau na all neb ond hi eu gwneud—er enghraifft, cyflwyno’r cap ynni is ar gyfer aelwydydd incwm isel. Rydym wedi gweithio’n agos iawn gydag awdurdodau lleol ar hyn, gan ddarparu arweiniad a gweithio gyda hwy ar y cynllun. Ond gadewch inni gofio, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei chynllun ad-dalu—nad yw'n gynllun ad-dalu mewn gwirionedd, ond dadl ar gyfer diwrnod arall yw honno, mae'n debyg—heb unrhyw drafodaeth gyda Llywodraeth Cymru, heb unrhyw rybudd ymlaen llaw. Felly, mae'r cyfryngau a'r wrthblaid yn gofyn i ni'n syth, 'Beth rydym yn mynd i'w wneud yn ei gylch? Sut rydym yn mynd i ddefnyddio’r cyllid canlyniadol hwn? A ydym yn mynd i gynnig yr un pecyn cymorth?' Felly, mae'n rhaid inni weithio'n gyflym iawn wedyn gyda llywodraeth leol, ac nid oes unrhyw reswm pam na all Llywodraeth y DU ymgysylltu â ni pan fyddant yn datblygu'r cynigion hyn, er mwyn inni allu gwneud y gwaith cefndirol ymlaen llaw gyda'n hawdurdodau lleol fel bod ganddynt fwy o amser i baratoi ar gyfer rhoi'r cynlluniau ar waith.

Wel, diolch, Weinidog. Hoffwn drafod mater ychydig yn wahanol. Weinidog, mae Cymru bellach ar gam tyngedfennol, a bydd yr hyn a ddaw nesaf yn pennu dyfodol a chyflwr y wlad. Ar hyn o bryd, rydym yn dioddef pwysau triphlyg chwyddiant, y pandemig, a bellach—ac mae'n rhaid imi ddweud hyn—tro gwael Llywodraeth Cymru â'n diwydiant twristiaeth gwych. Roedd eich datganiad ddoe ar eiddo hunanddarpar yn ysgytwad i'r diwydiant twristiaeth yng Nghymru. Er yr hyn y mae eich datganiad yn ei ddweud, Weinidog, rydych wedi dewis peidio â gwrando ar y diwydiant. Rwyf fi a’r sector twristiaeth yn ofni y bydd safbwynt Llywodraeth Cymru yn dinistrio un o bileri allweddol economi Cymru. Mae angen rhoi’r flaenoriaeth i gefnogi busnesau a chreu swyddi sy’n talu’n dda, nid rhoi pobl allan o waith, fel y bydd hyn yn ei wneud. A wnewch chi gyfarfod ag arweinwyr y diwydiant, Weinidog, a gwrando unwaith eto ar eu pryderon a’u hapeliadau? Mae hwn yn gyfnod digynsail, ac nid yw’r diwydiant angen i Lywodraeth Cymru roi pwysau ychwanegol arno ar adeg pan fo’n ceisio ymadfer.

Wel, barn Llywodraeth Cymru yw mai bwriad y newidiadau yw sicrhau bod y busnesau llety hunanddarpar hynny'n gwneud cyfraniad teg i'r economi y maent wedi'u lleoli ynddi. A phan fydd eiddo ar osod ar sail fasnachol am 182 diwrnod neu fwy—dim ond hanner y flwyddyn yw hynny—bydd yn gwneud cyfraniad i'r economi leol, a bydd yn cynhyrchu incwm a bydd yn creu swyddi. Lle na chaiff y trothwyon hynny eu cyrraedd, rydym ond yn gofyn i'r eiddo dalu'r dreth gyngor, fel pob eiddo arall yn y gymuned. Ac mae'n rhaid imi ddweud na ddylai hyn fod wedi bod yn syndod, gan imi gyhoeddi hyn ar 2 Mawrth, fwy na blwyddyn cyn i'r mesurau hyn ddod i rym a chael effaith ymarferol, ac fe wnaethom gyhoeddi'r ymgynghoriad technegol ar hyn, ac roedd hynny ar ôl ymgynghoriad enfawr, lle y cawsom dros 1,000 o ymatebion. Felly, rydym wedi cael lefel dda o ymgysylltu.

Cyfarfûm â Chynghrair Twristiaeth Cymru, a chefais drafodaeth fuddiol iawn â hwy, ac o ganlyniad i hynny, dywedais y byddwn yn gofyn am gyngor pellach ar eiddo y mae cyfyngiadau cynllunio ynghlwm wrthynt, lle nad oes caniatâd i'w gosod am 12 mis y flwyddyn. Ac rwyf wedi nodi fy mod yn edrych ar sut y gallwn wneud eithriadau ar gyfer eiddo o'r fath, gan ddangos, rwy'n credu, ein bod wedi bod yn gwrando ar y pryderon a leisiwyd gan y diwydiant. Ond rwy'n credu mai'r cyfan yr ydym yn ei wneud yw gofyn i fusnesau wneud cyfraniad rhesymol i'r economi y maent wedi'u lleoli ynddi.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, gwn y byddwch yn cofio bod Archwilio Cymru wedi canfod yn 2020 fod traean o gynghorau tref a chymuned Cymru wedi cael barn amodol eu cyfrifon—rhywbeth a gâi ei ystyried yn annerbyniol, wrth gwrs—a bod dros ddwy ran o dair o seddi cynghorwyr tref a chymuned yn seddi un ymgeisydd yn etholiadau lleol 2017; ni chafwyd etholiad mewn 80 y cant o wardiau. Nawr, rydym yn aros am ddadansoddiad o'r etholiad lleol mwyaf diweddar, ychydig wythnosau yn ôl, er y credaf y gallwn ddweud gyda sicrwydd, yn anecdotaidd, nad yw'r sefyllfa wedi gwella, a'i bod hyd yn oed wedi gwaethygu o bosibl. Felly, wedi dweud hynny, beth yw eich asesiad o gyflwr cynghorau tref a chymuned fel haen o lywodraeth leol yng Nghymru?

Credaf mai fy asesiad fyddai fod yr haen yn gymysg. Byddwn yn dweud bod rhai awdurdodau lleol hynod egnïol—esgusodwch fi, cynghorau tref a chymuned—sy’n gwneud gwaith gwych yn eu cymunedau: maent yn uchelgeisiol, mae ganddynt gynlluniau da i wella’r ardal, maent yn ymgysylltu’n dda â’r cymunedau o'u cwmpas, maent yn cynnal digwyddiadau, maent yn gwella'r amgylchedd lleol ac yn y blaen. Ond wedyn, ceir cynghorau tref a chymuned eraill sydd, mae’n rhaid imi ddweud, yn llawer llai uchelgeisiol, ac yn cyflawni llawer llai ar ran eu cymunedau, ac mae'n debyg mai'r weledigaeth gyffredinol yw cefnogi’r cynghorau cymuned hynny i gyrraedd lefel y goreuon, ac mae gennym gynghorau tref a chymuned rhagorol ledled Cymru.

Oes yn wir, ond rydych yn iawn i ddweud bod gwahaniaeth enfawr, onid oes, nid yn unig o ran perfformiad ac uchelgais, ond yn sicr o ran eu cwmpas i ddechrau, lle mae gan rai ardaloedd gyngor tref a chymuned, ond nid ardaloedd eraill. Credaf nad oes gan bron i 30 y cant o boblogaeth Cymru gyngor tref a chymuned, hyd yn oed. Mae rhai'n fawr iawn—mae Cyngor Tref y Barri, er enghraifft, yn cynrychioli poblogaeth sydd bron iawn yr un maint â Chyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful—ond wedyn mae gennych rai eraill sydd efallai’n cynrychioli ychydig gannoedd o bobl yn eu cymuned yn unig, a chyda'i gilydd, maent yn cynrychioli sylfaen praesept, asedau a chronfeydd wrth gefn gwerth dros £0.25 biliwn. Felly, o ystyried hynny oll, a fyddech yn derbyn efallai ei bod yn bryd cymryd cam yn ôl ac edrych ar y sefyllfa'n fwy cyfannol ac ystyried a oes angen mwy o gysondeb arnom o ran darpariaeth a chwmpas, o ran maint a swyddogaethau? Ac efallai ei fod yn gyfle i edrych ar gryfhau cyfrifoldebau hefyd fel y gallwn greu haen fwy cynaliadwy o ddarpariaeth a gwneud yr haen allweddol hon o lywodraeth leol yn fwy addas ar gyfer y dyfodol?

Yn sicr, byddwn yn awyddus i archwilio gyda’r llefarydd pa syniadau sydd gennym ar gyfer hybu gwelliant yn y sector, gan y credaf ein bod yn cytuno bod y sector yn gymysg iawn o ran ymarferoldeb y peth ond wedyn hefyd yr hyn y maent yn ei gyflawni. Rwy’n awyddus i gael y drafodaeth honno ynglŷn â sut rydym yn cryfhau pwerau er gwell. Mae gennym y pwerau ychwanegol drwy Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 sy’n ceisio cefnogi cynghorau tref a chymuned gyda’u huchelgeisiau, lle maent yn awyddus i wneud mwy. Ond credaf fod y trafodaethau a gaf gydag Un Llais Cymru yn bwysig i archwilio sut rydym yn gwella'r sector yn fwy cyffredinol. Rwyf wedi darparu cymorth drwy’r prif swyddog digidol i gynghorau tref a chymuned archwilio beth arall y gallant ei wneud yn y maes digidol, gan y credaf fod moderneiddio cynghorau tref a chymuned yn bwysig iawn hefyd i'w helpu i ymgysylltu’n well â’u cymunedau lleol. Ond cytunaf yn llwyr fod mwy o lawer i'w wneud yn y maes hwn, ac rwy'n awyddus i gael unrhyw drafodaethau gydag unrhyw gyd-Aelodau sydd â diddordeb ynglŷn ag unrhyw syniadau ar gyfer y dyfodol.