Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ansawdd dŵr. A'r Gweinidog, felly—Julie James.

Diolch, Llywydd. Dŵr yw un o'n hasedau naturiol mwyaf ac mae'n rhan annatod o ddiwylliant, treftadaeth a hunaniaeth genedlaethol Cymru. Fodd bynnag, mae ein sector dŵr yn wynebu heriau brys a digynsail. 

Dros yr 20 mlynedd nesaf bydd Cymru'n wynebu gaeafau gwlypach, hafau poethach a sychach, lefelau'r môr yn codi, a thywydd eithafol amlach a dwys. Bydd yr angen i gyflawni datgarboneiddio, cydnerthedd o ran yr hinsawdd, gwrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth a gwella ansawdd ein dŵr yn gofyn am atebion arloesol, newid ymddygiad, a buddsoddiad hirdymor yn ein seilwaith dŵr.

Mae'r cyfrifoldeb ar bob un ohonom i weithredu. Mae angen dull Cymru gyflawn o gyflawni'n gyflym ac yn sylweddol i wireddu ein huchelgeisiau o ran natur a'r hinsawdd, a rhaid i bob un ohonom ni ddeall ein swyddogaeth o ran cyflawni hynny. Mae dyfroedd ffyniannus yn hanfodol i gefnogi cymunedau iach, busnesau ffynianus a bioamrywiaeth. Er mwyn galluogi hyn, mae angen i ni leihau'r pwysau ar ein dyfroedd, er enghraifft, llygredd maethynnau. Ar hyn o bryd mae dros 60 y cant o'n hafonydd mwyaf gwerthfawr yn methu targedau ffosffad. Er bod hyn yn cael effaith uniongyrchol ar fywyd gwyllt a chynefin, mae hyn hefyd yn cyfyngu ar ein gallu i adeiladu'r cartrefi carbon isel sydd eu hangen ar ein cymunedau ar y cyflymder sydd ei angen.

Ym mis Gorffennaf y llynedd aeth y Prif Weinidog ati i gynnull uwchgynhadledd lle'r oedd sefydliadau'n addo gweithio gyda'i gilydd i ddatblygu atebion i fynd i'r afael â llygredd ffosfforws. Ers hynny, sefydlwyd byrddau rheoli maethynnau, yr ydym ni wedi bod yn darparu cymorth ariannol o hyd at £415,000 ar eu cyfer. Mae cronfa ddata o fesurau lliniaru wedi'i chynhyrchu ac ar hyn o bryd mae'n cael ei hystyried gan aelodau o'r grŵp goruchwylio afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig. Mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi datblygu cyfrifiannell maethynnau. Byddwn yn gweithio gyda sir Gaerfyrddin, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol eraill i ddatblygu cyfrifiannell maethynnau genedlaethol y gellir ei haddasu i'w defnyddio ar hyd a lled Cymru. Sefydlwyd grŵp gorchwyl a gorffen i ystyried dichonolrwydd mesurau tymor byr a bydd yn adrodd yn ôl yng ngwanwyn 2023. Mae cynnig caniatâd dalgylchol wedi cael ei ddatblygu ac yn cael ei ystyried gan Gyfoeth Naturiol Cymru. Mae prosiect model marchnad dalgylch wedi'i sefydlu ac ar waith ar ffurf cynllun arbrofol ym Mrynbuga. Ac rydym ni wedi nodi atebion priodol, seiliedig ar natur, a byddwn yn dechrau archwilio eu haddasrwydd mewn dalgylchoedd penodol.

Cynhelir uwchgynhadledd ddilynol ym mis Chwefror i ganolbwyntio ar gynnydd, a byddwn yn cyhoeddi cynllun gweithredu i leihau crynodiadau maethynnau a datblygu cyfres o fesurau i alluogi datblygu cynaliadwy i ddiwallu anghenion pobl a chymunedau Cymru.

Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymgymryd â rhaglen o weithiau cyfalaf gwerth miliynau o bunnoedd, wedi'i hariannu gan Lywodraeth Cymru, er mwyn mynd i'r afael â'r heriau niferus sy'n wynebu afonydd Cymru, gan gynnwys effeithiau ar ansawdd dŵr. Daw'r pwysau allweddol ar ddyfroedd o addasiadau diriaethol neu newidiadau o waith dyn i'r cynefin naturiol; llygredd o garthion a dŵr gwastraff; llygredd o drefi, dinasoedd a thrafnidiaeth; llygredd o ardaloedd gwledig; a llygredd o fwyngloddiau. Mae'r rhaglen gyfalaf yn cynnwys prosiectau i fynd i'r afael â'r dirywiad mewn stociau eogiaid a sewin, adfer cynefin afonydd nodweddiadol er buddion lluosog, gan gynnwys ansawdd dŵr, ynghyd â chyfrannu at lesiant pobl.

Rwy'n awyddus iawn i sicrhau'r buddsoddiad a'r arian mwyaf posibl, a byddwn yn annog sefydliadau i gydweithio. Yn gynharach eleni, cyhoeddais ein datganiad blaenoriaethau ac amcanion strategol i Ofwat, sy'n darparu'r fframwaith i gwmnïau dŵr gefnogi ein hamcanion strategol. Gan ganolbwyntio ar yr argyfyngau hinsawdd a natur, gwelliannau amgylcheddol, cydnerthedd, iechyd asedau a chwsmeriaid a chymunedau, mae'n hanfodol bod buddsoddiad cwmni dŵr yn chwarae rhan i leihau llygredd.

Nid oes un mesur a fydd yn datrys yr argyfwng hwn ac nid oes ateb cyflym. Er enghraifft, mae mynd i'r afael â gorlifiadau storm yn un o'r nifer o elfennau y mae angen mynd i'r afael â nhw os ydym ni am wella ansawdd afonydd yng Nghymru. Mae'r cwmnïau dŵr wedi bod yn gweithio dros sawl blwyddyn i wella asedau sy'n perfformio'n wael. Mae hyn yn cynnwys gwella'r monitro er mwyn adnabod lle mae angen cymryd camau pellach a blaenoriaethu camau i fynd i'r afael â niwed ac effaith amgylcheddol.

Bydd angen buddsoddiad gwerth miliynau o bunnau dros y blynyddoedd nesaf i wireddu ein huchelgeisiau, ac rwy'n awyddus i sicrhau bod pob ceiniog o fuddsoddiad yn darparu ar gyfer cwsmeriaid, cymunedau a'r amgylchedd wrth osgoi creu neu waethygu anghydraddoldeb. Fodd bynnag, mae gan bob un ohonom ni ein rhan i'w chwarae. Mae taflu dim ond un cadach gwlyb i lawr y tŷ bach yn ddigon i ddechrau rhwystr ac yn peryglu achosi llifogydd trychinebus mewn cartrefi, gan arwain at ofid a chost sylweddol. Bob tro rydym ni'n palmantu dros ddreif neu ardd, rydym ni'n ychwanegu at y pwysau ar ein rhwydweithiau draenio.

Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i wella ansawdd dŵr, a gellir gwneud hynny dim ond os yw pawb yn ymdrechu a Chymru gyfan yn mynd ati, lle mae'r Llywodraeth, rheoleiddwyr a'r holl sectorau perthnasol yn gweithio gyda'i gilydd nawr a dros y tymor canolradd a chanolig i gyflawni canlyniadau tymor hir i wella ansawdd dŵr.

Mae nifer y bobl sy'n cymryd rhan mewn gweithgareddau hamdden sy'n gysylltiedig â dŵr fel nofio dŵr agored wedi cynyddu'n aruthrol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Yng Nghymru, mae nifer y dyfroedd ymdrochi dynodedig hefyd wedi cynyddu, ond rwy'n awyddus i gael barn pobl am beth arall y gallwn ni ei wneud i annog hyn drwy arolwg nofwyr dŵr mewndirol ac arolwg tirfeddiannwr dŵr mewndirol yn gynnar yn 2023. Rydym wedi nodi pum lleoliad o ddŵr mewndirol yr hoffem eu defnyddio i arbrofi gyda ffordd newydd o drin dyfroedd ymdrochi y flwyddyn nesaf, ac edrychaf ymlaen at weld canlyniadau'r gwaith hwn wrth i ni symud tuag at ddynodi dyfroedd mewndirol.

Ym mis Mai eleni fe wnaethom ni gomisiynu adroddiad annibynnol i gynnal adolygiad ôl-weithredu o'r drefn systemau draenio cynaliadwy yng Nghymru. Rwy'n disgwyl yr adroddiad hwn yng ngwanwyn 2023 a byddaf yn defnyddio hyn i nodi dewisiadau polisi i sicrhau bod cynlluniau systemau draenio cynaliadwy nid yn unig yn cyflawni eu swyddogaeth o arafu llif dŵr wyneb, ond hefyd yn darparu cynefinoedd bywyd gwyllt. Bydd cynyddu systemau draenio cynaliadwy ledled Cymru yn arwain at fwy o gyfleoedd ar gyfer bywyd gwyllt, gan gyfrannu at ein targedau bioamrywiaeth.

Rydym ni'n buddsoddi £3.1 miliwn yn ein—. Mae'n ddrwg gennyf, fe roddaf fy nannedd yn ôl i mewn. Rydym yn buddsoddi £3.1 miliwn yn ein rhaglen arbrofi rheoli llifogydd naturiol tair blynedd, a gynlluniwyd i'n helpu i ddeall sut mae rheoli llifogydd naturiol yn gweithio a sut orau y gallwn ni gyflawni'r mathau hyn o gynlluniau. Mae'r rhaglen hon yn cynnwys 15 prosiect ar draws Cymru, y disgwylir iddyn nhw leihau'r risg o lifogydd i 800 eiddo ar ôl eu cwblhau. Bydd y rhan fwyaf o'r prosiectau hyn hefyd yn gwella ansawdd dŵr.

Rwyf hefyd wedi ymrwymo i adfer cynefinoedd morol yng Nghymru. Mae hyn yn hanfodol i sicrhau bod amgylchedd morol Cymru yn parhau i fod yn gydnerth i genedlaethau'r dyfodol. Rwy'n cefnogi prosiectau adfer cynefinoedd hanfodol, fel prosiect morwellt Cymru, ac yn croesawu'r trafod parhaus â Llywodraeth Cymru, sy'n hanfodol i blethu i'r gwaith o gyflawni ein hymrwymiad fel llywodraeth.

Rwyf wedi bod yn glir iawn bod angen i ni ystyried dalgylchoedd yn eu cyfanrwydd, gan ganolbwyntio ar gydweithrediad aml-swyddogaethol ac atebion sy'n seiliedig ar natur i wella ansawdd dŵr. Trwy fynd ati fel hyn a gwella ymgysylltu â'r gymuned, byddwn yn gallu rhoi ystyriaeth well i amgylchiadau a blaenoriaethau lleol. Gall dinasyddion a grwpiau lleol fod â rhan allweddol wrth helpu i fynd i'r afael â llygredd ansawdd dŵr drwy ddarparu gwybodaeth fonitro ac ymwybyddiaeth gyhoeddus.

Rwy'n awyddus i weithio gyda gwyddonwyr lleyg i ddeall sut y gall eu gwaith gefnogi a llywio gwell dealltwriaeth o'r ystod o effeithiau ar ein dyfroedd. Rhaid i bob plaid weithio gyda'i gilydd ac mae'n rhaid i Gymru gyfan fynd ati i ymdrin â'r risgiau lluosog sy'n effeithio ar ein llynnoedd, afonydd a'n nentydd a sicrhau gwelliannau gwirioneddol i ansawdd ein dyfrffyrdd. Rwy'n annog pob sector a sefydliad i weithio gyda'n gilydd, i fod yn dryloyw, yn agored ac yn hyblyg, sef yr ymateb sydd ei angen arnom ni i fynd i'r afael o ddifrif â'r materion ansawdd dŵr sy'n ein hwynebu ledled Cymru. Diolch.

Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod ac fe wnaethom ni wrthwynebu ar y meinciau hyn Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r—o, diolch am eich datganiad, gyda llaw, Gweinidog—y Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021. Rwy'n credu fod honno'n frwydr yr ydym ni wedi ei cholli, ac rwy'n teimlo trueni dros y ffermwyr hynny. [Torri ar draws.] Arhoswch funud. Rwy'n teimlo trueni dros y ffermwyr hynny sydd heb unrhyw gofnod o achos o lygredd amaethyddol yn eu herbyn, oherwydd maen nhw'n teimlo eu bod yn cael eu cosbi.

Gadewch i mi ei gwneud hi'n glir o'r meinciau hyn: does arnom ni ddim eisiau gweld llygredd. Fi yw Gweinidog yr wrthblaid dros newid hinsawdd ac mae hynny'n cynnwys yr amgylchedd. Ac rydym ni i gyd, yn Geidwadwyr Cymreig angerddol, o'r farn bod llygru ein hafonydd, ein cyrsiau dŵr, y môr ac unrhyw beth yn annerbyniol, ac rydym ni wedi galw ers tro ar y meinciau yma i chi ddwyn y cwmnïau dŵr i gyfrif. Ond mae'n rhaid i mi ddweud hefyd bod y sylwadau yr ydych chi wedi'u gwneud am gadachau gwlyb a phethau felly—. Rwyf wedi mynd lawer tro ar ôl cael negeseuon e-bost yn dweud, 'Mae cannoedd o bysgod marw', felly rydych chi'n mynd a—. Mae Dŵr Cymru, i fod yn deg, yn ymchwilio, ac o ganlyniad, mewn gwirionedd, yn yr achosion hynny—. Nid yw unrhyw un o'r achosion o lygredd yn fy etholaeth, ers i mi fod yma, mewn gwirionedd wedi bod yn gysylltiedig â gweithgareddau ffermio. Wrth fynd yn ôl i'r ddadl benodol honno, ni chydnabuwyd erioed y byddai £20 miliwn yn ddigon.

Mae gen i gwestiwn ichi yn y fan yma. Ar adeg pan fo Jeremy Clarkson ac, wrth gwrs, fy ffermwr yn Llanfairfechan, Gareth Wyn Jones, yn siarad nawr, Gweinidog, mor huawdl ar ran ffermwyr, gan ddweud bod arnyn nhw eisiau cael gwared ar y mynyddoedd hyn o reoliadau sy'n ceisio microreoli pob erw, a wnewch chi edrych, wrth symud ymlaen, i weld sut allwch chi weithio'n well gyda'n ffermwyr?

Nawr, wrth gwrs, soniodd fy nghyd-Aelod James Evans heddiw am ffosffadau a'r mater tai. Rydych chi wedi cyflwyno'r ddadl i ni: 'Edrychwch, allwch chi ddim ei chael hi y ddwy ffordd. Allwch chi ddim dweud eich bod yn poeni am yr amgylchedd ac yna cytuno i lygredd.' Nid ydym yn cytuno â llygru. Yr hyn yr ydym yn ei ddweud yw bod bron i 10,000 o dai yn sownd yn y system gynllunio. Nawr, y cyfan fyddwn i'n ei ddweud yw, heb os nac oni bai nid ydym ni eisiau'r niferoedd mawrion hynny, ond os na cheir adeiladu'r tai hynny, eglurwch hynny wrth y datblygwyr a dweud na chânt fyth ganiatâd cynllunio. Y ffaith yw bod yna rwystr yn y system gynllunio.

Llygredd carthion yw'r llygrydd mwyaf yn nyfroedd ymdrochi Cymru, yn ôl Cyfoeth Naturiol Cymru, ac un peth nad oeddwn i'n gwybod amdano tan yn ddiweddar, a ninnau wedi cael rhai achosion o lygredd, yw pan fo aelodau'r cyhoedd, naill ai drwy eu datblygwyr neu—. Maen nhw, os mynnwch chi, yn gysylltiadau anghyfreithlon. Rwy'n canfod mwy a mwy o'r achosion hyn yn ymrithio, lle mae afon Conwy yn cael ei llygru ac yna, wrth olrhain yr achos yn ôl, mae'n tarddu o ddatblygiad preifat mewn gwirionedd neu mae'n dod o dai yn rhywle, a dyw'r cwmnïau dŵr ddim wastad yn gallu ei adnabod. Felly, beth ydych chi'n ei wneud, Gweinidog, i sicrhau bod aelodau'r cyhoedd, pan fo nhw'n datblygu eiddo neu'n ailddatblygu eiddo, yn gwybod y rheolau o ran cysylltu â'r system ddraenio? Ydych chi'n cytuno â mi y dylem ni fod yn deddfu nawr i sicrhau nad yw cwmnïau dŵr yn cael gadael achosion o ryddhau carthion heb eu datrys—rhai am sawl blwyddyn?

Rydych chi wedi honni y byddai'n costio £9 biliwn i £14 biliwn i gael gwared ar orlifoedd storm cyfunol. Canfuwyd bod 184 o bibau carthion yn gweithredu heb drwyddedau yng Nghymru, gan ailadrodd yr hyn yr wyf newydd ei ddweud, gyda dim ond un cais am drwydded yng Nghymru ym mis Mawrth 2022. Ond eto, yn 2022, roedd 3,299 o achosion rhyddhau o'r pibellau hyn heb drwyddedau, ac mae hynny wedi cynyddu 43 y cant ers 2020.

Felly, yn y bôn, yr hyn rwy'n ei ddweud yw nad yw'r hyn sy'n digwydd nawr yn gweithio. Felly, a fyddwch yn ymrwymo, Gweinidog, i weithredu ar y cynnydd cyflym mewn digwyddiadau rhyddhau, gan ymlid y rhai sy'n rhyddhau gwastraff yn anghyfreithlon? A gadewch i ni gael—. Dydw i ddim yn hoffi'r term 'cyfannol', ond gadewch i ni gael dull cynhwysfawr, amlochrog, fel ein bod yn rhoi terfyn, unwaith ac am byth, ar lygru'n dyfrffyrdd. Diolch.

Wel, diolch, Janet. Wyddoch chi, unwaith eto, mae gen i ofn bod yn rhaid i mi dynnu sylw at y gwrthddywediad yn yr hyn rydych chi'n ei ddweud. Dydych chi ddim eisiau llygredd. Dydych chi ddim eisiau'r rheoliadau llygredd amaethyddol. Mae'r syniad nad yw unrhyw amaethyddiaeth yng Nghymru yn achosi llygredd, ei fod i gyd yn fai'r cwmnïau dŵr ac adeiladwyr tai yn ffwlbri.

Wrth gwrs, yr hyn sydd ei eisiau arnom ni yw'r union beth a ddywedais yn fy natganiad, a'r hyn a bwysleisiodd y Prif Weinidog yn yr uwchgynhadledd yn y Sioe Frenhinol. Mae angen i bob sector roi'r gorau i feio'r sectorau eraill a cheisio rhoi trefn ar ei dŷ ei hun. Yr hyn mae arnom ni ei eisiau yw ffermwyr sy'n rhoi'r maethynnau cywir yn y lle iawn ar yr adeg iawn, fel nad yw'n rhedeg i'r afonydd. Mae angen i ni eu helpu nhw i wneud hynny. Mae angen i ni eu helpu i wneud y profion pridd ar eu tir sy'n gwneud iddyn nhw ddeall pa faetholion sy'n angenrheidiol. Mae angen i ni hefyd wneud yn siŵr bod ffermwyr yn cael eu hariannu'n iawn ac, yn wir, eu bod wedi'u hyfforddi'n iawn i ddeall beth yw'r gwahaniaeth.

Rydym ni'n gweld hyn drwy'r amser. Rwy'n ei weld drwy'r amser, lle rwy'n byw. Rydych chi'n gweld ffermwr yn chwalu tail ger afon yn y glaw. Wel, gallwch wylio beth sy'n digwydd pan fydd hynny'n digwydd. Felly, wyddoch chi, nid yw'r ffermwr yn ceisio llygru'r afon honno yn fwriadol, ond mae'n defnyddio arfer sy'n sicr o arwain at y canlyniad hwnnw. Felly, mae angen y rheoliadau llygredd amaethyddol ar waith oherwydd mae angen i ni gael y ffermwyr i ddeall beth maen nhw'n ei wneud. Mae'n arbed arian iddyn nhw yn y tymor hwy. Does neb eisiau rhoi maethynnau ar y pridd nad yw'n angenrheidiol, ac mae angen i ni ddiogelu'r afonydd rhag hynny.

Yn yr un modd, o ran gorlifiadau storm cyfunol, rydym ni wedi ei gwneud hi'n blaen iawn yn wir i Ofwat—ac, yn wir, i Lywodraeth y DU—yn eu cyfarwyddiadau i Ofwat, a'n cyfarwyddiadau ni i Ofwat, mae angen iddyn nhw reoleiddio'r cwmnïau dŵr, fel eu bod yn buddsoddi yn y lle cywir. Ond mae angen y mecanwaith prisiau i adlewyrchu hynny arnom ni hefyd. Mae'r pethau yma'n fwy cymhleth na dim ond dweud wrth bobl am wneud rhywbeth. Mae angen iddyn nhw gael y strategaethau buddsoddi cywir i allu gwneud hynny.

Y peth arall y mae angen i ni ei wneud yw bod angen i bobl ysgwyddo eu cyfrifoldeb eu hunain yn hyn o beth. Ers amser maith yng Nghymru, mae angen caniatâd cynllunio i balmantu dros eich gardd flaen, ond dydy'r rhan fwyaf o awdurdodau ddim yn gorfodi hynny a dydy'r rhan fwyaf o bobl ddim yn gwybod hynny. Pan fyddwch chi'n palmantu dros eich gardd flaen—mae Joyce yn y Siambr nawr, ac mae Joyce wedi hyrwyddo hyn dros flynyddoedd lawer—mae angen i bobl ddeall nad yw'r dŵr hwnnw'n cael ei amsugno i'r ddaear o amgylch eu tŷ bellach, ond yn rhedeg i'r cwteri. Yna, mae gennych chi broblem enfawr gyda gorlifoedd storm llawer, llawer mwy y mae'n rhaid i'r cwmnïau dŵr ymdrin â nhw wedyn. Felly, eto, bydd yn rhaid ymateb i hynny. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr nad ydym ni'n ychwanegu at y broblem honno.

O ran yr adeiladu tai y gwnaethoch chi sôn amdano, wrth gwrs dydw i ddim yn mynd i ddweud wrthyn nhw nad ydyn nhw'n cael adeiladu'r tai hynny. Yr hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud yw'r hyn a nodais yn fy natganiad: rydym ni'n adolygu'r drefn systemau draenio cynaliadwy hynny, rydym yn adolygu beth fyddai angen ei wneud pe baech chi eisiau adeiladu'r tai ar ochr yr afonydd hynny yn yr ardaloeddd cadwraeth arbennig lle mae problemau, a byddwn yn cyhoeddi'r hyn y gellir ei wneud i ganiatáu adeiladu'r tai hynny. Rwyf eisiau nhw yn fwy nag unrhyw un arall yn y Siambr hon, ond mae arnaf i hefyd eisiau gwneud yn siŵr nad yw'r bobl sydd wedyn yn byw yn y tai hynny, eu hunain yn llygru'r afon y bydden nhw, mae'n siŵr, yn hapus iawn i fyw yn agos ati, ac mae hynny'n wir am ein holl ardaloedd arbennig ni.

O ran cysylltiadau anghyfreithlon, un o'r pethau y gall pobl ei wneud yw sicrhau nad yw eu tŷ hwythau mewn gwirionedd wedi'i gysylltu'n anghyfreithlon. Mae'n anodd iawn gennyf i gredu bod adeiladwyr yn anfwriadol a heb sylweddoli yn cysylltu'r tŷ nid â'r garthffos ond â'r afon leol. Mae hynny'n amlwg yn drosedd. Felly, byddwn yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i allu cymryd camau gorfodaeth gwell yn erbyn pobl sydd wedi gwneud hynny. Yn anffodus, mae llawer o'r achosion hyn yn hanesyddol. Pan symudais i fy nhŷ i, sydd tua 30 o flynyddoedd yn ôl bellach, roedd y cysylltiad yno'n wael. Rydym ni wedi ei gywiro ers hynny. Felly, mae llawer o dai hŷn yn y sefyllfa honno, felly mae angen i bobl fod yn effro i hynny mewn gwirionedd a gwirio eu hunain sut gyswllt sydd gan eu haelwyd hwythau.

Ac, oes, mae angen i ni i gyd ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb personol am yr hyn a daflwn i lawr y tŷ bach. Llawer o bethau sydd yn y ffilmiau a welsom ni—gwyliais yr un gan George Monbiot ynghylch Afon Wysg yn ddiweddar; mae'n ddigon i wneud i chi grio, os nad ydych chi wedi ei weld. Ond mae'r stwff sy'n arnofio heibio i gyd yn bethau na ddylai fyth fod wedi cael eu rhoi yn y system garthffosiaeth yn y lle cyntaf. Felly, mae angen i bobl fod yn ofalus iawn o ran rhoi cadachau gwlyb a phob math o bethau eraill i lawr y tŷ bach. Gwaredwch nhw'n ofalus gyda'ch gwastraff ac yna byddwn yn ymdrin â nhw'n briodol ac ni fyddant yn achosi llygredd.

Diolch am y datganiad, Weinidog. Roedd nifer ohonom yn bryderus ac yn ffieiddio clywed eleni fod—wel, rydyn ni wedi clywed y ffigurau yn barod—cymaint o ddigwyddiadau o garthion heb eu trin yn cael eu gollwng i gyrsiau dŵr Cymru. Fel rydyn ni wedi clywed yn barod, dydy’r rhain ddim yn cynnwys nifer o orlifiadau storm nas caniateir, na gorlifoedd nad ydynt yn cael eu monitro gan gwmnïau dŵr. Ydyn ni’n gwybod niferoedd go iawn yr achosion sydd wedi digwydd ers daeth y datguddiadau yna mas? Oes gennym ni syniad o ba mor wael y mae’r broblem yn parhau i fod, yn enwedig, efallai, y ffigurau mwy cudd?

Materion eraill sy'n peri pryder o ran ansawdd dŵr—ac rydych chi wedi cyffwrdd â hyn yn barod, Weinidog—ydy’r risgiau o lygredd drwy lawiad cynyddol oherwydd newid yn yr hinsawdd ac ehangu trefol, sydd i gyd yn peri risgiau cynyddol yn gysylltiedig â dŵr ffo llygredig, mwy o wastraff dynol, a mwy o risg o lifogydd, gyda mwy o bobl yn dod i gysylltiad â dŵr llygredig. Hoffwn i wybod, os gwelwch yn dda, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith newid hinsawdd, twf yn y boblogaeth, a threfoli ar ansawdd dŵr a risgiau llygredd dŵr. Hoffwn i hefyd, Weinidog, plis, i chi amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r effeithiau hyn.

Nawr, y darn nesaf rwy'n mynd i godi, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth rydyn ni yn aml yn ei drafod yn y Siambr, a hefyd yn y pwyllgor. Pan fyddwn ni’n edrych ar beth sy’n digwydd yn yr Alban—. Rwy’n gwybod nad yw’n fater byth o, 'Wel, mae’n rhaid i ni wastad ddilyn beth sy’n digwydd yn yr Alban achos mae e’n digwydd yn yr Alban’, ond byddai’n ddefnyddiol i wybod beth yw'ch asesiad chi am hyn ar hyn o bryd. Mae Safonau Amgylcheddol yr Alban wedi dechrau ei rôl statudol fel corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol, ac er i randdeiliaid Cymru argymell camau cyfatebol i Gymru, nid oes gennym ni ymrwymiad pendant o ran yr amserlen am bryd fyddwn ni’n gallu cau’r bwlch llywodraethu yng Nghymru. Mae angen arnom ni sylfaen lywodraethu amgylcheddol cadarn yng Nghymru. Dwi’n meddwl y byddai hwnna’n rhywbeth a fyddai’n gallu—. Fyddai hwnna ddim yn silver bullet mewn unrhyw ffordd, ond byddai'n helpu gymaint. Felly, byddai unrhyw wybodaeth ychwanegol y byddech chi’n gallu ei rhoi i ni o ran yr amserlennu, byddai hwnna’n ddefnyddiol. Ac os byddech chi’n gallu ymrwymo’n gadarn i gyflwyno’r ddeddfwriaeth oedd wedi’i haddo am egwyddorion amgylcheddol, byddai’n hwnna’n ddefnyddiol.

Gweinidog, y sylw olaf yr oedd arnaf i eisiau ei wneud mewn gwirionedd oedd am yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud ar ddiwedd eich ymateb i Janet. Mae'r materion anodd, cymhleth ynghylch pobl yn taflu pethau na ddylen nhw i lawr y tŷ bach, gan arwain at bethau ffiaidd na ddylai fod yn ein dyfrffyrdd yn mynd i mewn i'n dyfrffyrdd, mwy o berygl o lifogydd, yr holl bethau gwahanol hyn—. Yn gyntaf, sut ydych chi'n meddwl y gallwn ni—? Mewn gwirionedd, na, nid yn gyntaf—dyma'r cwestiwn. Rwyf newydd sylweddoli nad oedd yna 'yn ail' i fod. Sut allwn ni ddatrys y mater gwirioneddol ddyrys, cymhleth hwn nad yw hi, gyda phobl, bob amser yn wir nad ydyn nhw'n sylweddoli mai dyma'r peth anghywir i'w wneud? Mae rhai ohonyn nhw'n sylweddoli mai dyma'r peth anghywir i'w wneud, ond am gymaint o wahanol resymau cymhleth, maen nhw'n gwneud hynny beth bynnag. Dydw i ddim yn sôn am gosbi pobl yn y fan yma. Sut allwn ni gynyddu ymdeimlad o gyfrifoldeb cymunedol ynghylch hyn? Rwy'n gwybod bod hwn yn gwestiwn anodd iawn, ond sut allwn ni gael mwy o bobl sy'n byw yn ein cymunedau, o ddyddiau eu plentyndod, i fod eisiau gwneud y peth iawn, i fod eisiau gofalu mwy am yr amgylchedd? Does neb eisiau i hyn i gyd ddigwydd, ac eto mae'r pethau anghywir yn digwydd sy'n arwain at hynny. Felly, os oes unrhyw lygedyn o olau y gallwch chi ei roi i ni ynghylch hynny, byddai'n ddefnyddiol. Diolch. 

Diolch, Delyth. O ran y glaw cynyddol—. Wel, nid dim ond y glaw cynyddol, mewn gwirionedd. Un o'r problemau mwyaf sydd gennym ni yw hafau poeth a sych ac yna glaw eithafol. Rydym yn dal yn gweld sychder yn y rhan fwyaf o Gymru. Nid yw ein cronfeydd dŵr wedi codi i'r fan ble y dylen nhw fod eto, er gwaethaf y glaw a gawsom yn ddiweddar, oherwydd mae'n ysbeidiol. Mae llawer ohono'n disgyn yn sydyn ac yna mae'n ysbeidiol. Gallech ddweud bod heddiw yn ddiwrnod glawog, ond doedd gan rannau helaeth o heddiw ddim glaw. Felly, rydym ni'n gwylio newid hinsawdd yn digwydd. Ac mae hynny'n dilyn haf poeth a sych pan sychodd y tir yn grimp. Felly, yn lle amsugno'r dŵr hwnnw, mae'n rhedeg i ffwrdd, ac mae hynny'n broblem wirioneddol. Mae'n broblem wirioneddol i ni sicrhau ein bod yn rhoi systemau cydnerth ar waith sy'n caniatáu amsugno dŵr yn well pan ddaw o'r diwedd.

Un o'r rhesymau pam yr ydym ni wir yn pwysleisio nawr mai'r hyn rydych chi'n ei wneud yn eich cartref eich hun sydd wir yn bwysig yw oherwydd os gall y dŵr hwnnw amsugno i'r gerddi—hyd yn oed y gerddi blaen bach sydd gan bobl mewn ardaloedd trefol—mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr i faint o ddŵr sy'n rhedeg ymaith. Ac os caf grwydro am un eiliad, peidiwch â gosod AstroTurf. Darllenwch ychydig am yr hyn sydd mewn AstroTurf a beth sy'n digwydd i blant sy'n chwarae arno, a'r cyfansoddion cemegol sy'n mynd i mewn iddyn nhw wedyn. Ymysg y llawer iawn o bethau rwy'n gobeithio o'n deddfwriaeth plastigion, Llywydd, ar ôl i ni ei phasio yn y pen draw, yw y gallwn ni edrych yn fuan iawn ar AstroTurf, oherwydd ei fod yn erchyll. Yr hyn mae pobl yn chwilio amdano yw lawnt werdd hyfryd. Dyw hi ddim mor anodd â hynny i dyfu lawnt werdd, mewn gwirionedd. Felly, rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'n plant ysgol fel rhan o'n cwricwlwm newydd. Dyma ddinasyddion hyddysg o'r byd y mae arnom ni eu heisiau, sy'n deall effaith eu gweithredoedd nhw ar y blaned y maen nhw'n byw arni.

Y peth arall y byddwn ni'n ei wneud, wrth gwrs, yw gwahardd amrywiol fathau o blastig untro, felly wedyn nid fyddan nhw'n gallu cael eu taflu i lawr y tŷ bach—y ffyn cotwm clasurol a'r ffyn troi a phob math o bethau eraill y mae pobl yn llwyddo i'w taflu i lawr y tŷ bach. Ac yna, rwy'n mynd yn ôl i'r hyn yr ydw i wedi'i drafod yn aml yn y Siambr hon hefyd, a byddaf yn sôm amdano wrth Lywodraeth y DU unwaith eto, sef labelu. Rwy'n credu bod ganddom ni broblemau gwirioneddol gyda labelu. Mae rhai pethau'n cael eu labelu fel pe baen nhw'n fioddiraddadwy neu bod modd eu taflu i lawr y tŷ bach, fel cadachau gwlyb y gellir eu gwaredu. Nid oes y fath beth â chadach gwlyb y gellir ei roi lawr y tŷ bach. Mae siarad â Llywodraeth y DU am yr hyn y gellir ei wneud i'w labelu i rymuso pobl i wneud y dewisiadau cywir yn bwysig iawn, mewn gwirionedd. Felly, byddwn ni'n gwneud hynny hefyd.

O ran y corff amgylcheddol, yn amlwg, rydym ni wedi trafod hyn droeon. Rwy'n hollol benderfynol o sefydlu corff amgylcheddol gyda'r targedau bioamrywiaeth i'w gweithredu. Rydym ni'n dilyn yr hyn sy'n digwydd yn yr Alban yn agos iawn. Byddwn yn dysgu'r gwersi o hynny, ac felly pan fyddwn yn gwneud hynny, bydd gennym y fantais o fod wedi dysgu'r gwersi hynny. Rwy'n hapus iawn i ddweud unwaith eto y byddwn yn gwneud hynny. Rydym ni'n mynd, rwy'n gobeithio, i COP15 yng Nghanada, lle byddwn yn gobeithio chwarae rhan fawr yn yr hyn sy'n digwydd o ran y targedau 30x30, a sut y gallen nhw gael eu gweithredu yn yr hyn a elwir yn wladwriaethau is-genedlaethol at y diben hwn—is-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig. Ac fe fydd y Gynghrair Dan2 yn edrych ar hynny hefyd, felly byddwn ni'n gallu helpu ein gilydd gyda hynny.

O ran hynny, byddwn hefyd yn bwriadu gweithredu, fel y dywedais yn fy natganiad, cyfres gyfan o atebion naturiol yn ymwneud â dŵr. Mae gennym ni rai ar waith ar hyn o bryd. Wn i ddim a yw Mike Hedges yn y Siambr—dydy e ddim. Yn etholaeth Mike Hedges—efallai eich bod wedi fy nghlywed yn sôn amdano—

Mae e y tu ôl i chi. 

O, rydych chi yna. Mae'n ddrwg gennyf i, Mike. Yn union y tu ôl i mi, Mike. Mae gennym ni amddiffynfa llifogydd Tawe, sy'n ateb naturiol yn y fan yna. Mae afon Tawe'n llifo allan i'r hyn a fyddai wedi bod yn rhan o'i gorlifdir naturiol. Mae'n wely cyrs. Mae ganddo'r fioamrywiaeth fwyaf anhygoel sydd wedi dychwelyd i'r rhan honno o Abertawe, ac mae wedi atal afon Tawe rhag gorlifo ar ei hyd am gyfnod hir iawn. Mae'n hynod o lwyddiannus ac, mewn gwirionedd, ac mae'n bwysig iawn fod plant ysgol lleol yn mynd i weld beth sy'n digwydd pan fyddwch chi'n gwneud hynny. Felly, mae gennym ni'r rhaglenni hyn ar waith, ac mae'r cyhoeddiadau a wnes i yn ystod fy natganiadau yn cyflwyno'r wybodaeth honno ar draws Cymru mor gyflym ag y gallwn ni.

Ac ar y gair, fel petai, Mike Hedges.

Diolch, Llywydd. A gaf i groesawu datganiad y Gweinidog? Mae'r Gweinidog yn gywir: dros yr 20 mlynedd nesaf—mewn gwirionedd, y 50 mlynedd nesaf—mae Cymru'n wynebu gaeafau gwlypach, hafau poethach, sychach, lefelau'r môr yn codi a thywydd eithafol mwy aml a dwys. Roedd llawer ohonom ni a fagwyd yn y 1960au a'r 1970au wedi arfer â glaw ysgafn parhaus; nawr mae gennym ni gyfnodau hir, sych, a glaw trwm iawn rhyngddyn nhw, sy'n gallu arwain at lifogydd, yn aml mewn ardaloedd na welsant lifogydd o'r blaen. Ar hyn o bryd, mae dros 60 y cant o afonydd yn methu targedau ffosffad, sy'n cael effaith uniongyrchol ar fywyd gwyllt. Mae llygredd o garthion a dŵr gwastraff yn effeithio ar afonydd ledled Cymru, gan gynnwys Afon Tawe. A yw'r Gweinidog yn cytuno na allwch chi barhau i roi ffosffadau, nitradau a charthion yn ein hafonydd heb effeithio ar ansawdd y dŵr a bioamrywiaeth? Dydy o ddim yn diflannu, mae o'n dal yno. Mae mynd i'r afael â gorlif oherwydd stormydd yn un o'r sawl elfen sydd angen mynd i'r afael â nhw os ydym ni am wella ansawdd afonydd yng Nghymru. Mae carthion heb eu trin yn cael eu rhyddhau'n rheolaidd yng ngwaith trin Trebanos yn etholaeth Castell-nedd Jeremy Miles ac mae'n effeithio ar Afon Tawe, gan achosi problemau i bysgotwyr a phlant sy'n chwarae yn nes i lawr yr afon, sy'n cynnwys eich etholaeth chi a fy un i, Gweinidog. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen gweithredu, gan gynnwys deddfwriaeth, i atal rhyddhau carthion amrwd i afonydd? Oni bai ein bod ni'n deddfu, ni fydd y cwmnïau dŵr yn gwneud dim.

Diolch, Mike. Fel y dywedais o'r blaen, rydym ni wedi bod yn gweithio gydag Ofwat i wneud yn siŵr, yn yr adolygiad pris nesaf ar gyfer cwmnïau dŵr, bod y gallu a'r angen i fuddsoddi mewn atal all-lif carthion i afonydd, yn enwedig y llifoedd carthion cyfun, yn angenrheidiol iawn a bod modd cyflwyno rhaglen fuddsoddi. Mae'n bwysig iawn i ni fod y mecanwaith prisiau yn cael ei roi ar waith i alluogi, yn arbennig, i Dŵr Cymru fuddsoddi, gan fod Dŵr Cymru yn gwmni nid-er-elw. Felly, rydym ni wir wedi bod yn pwysleisio i Ofwat bod yn rhaid i'r model prisiau y maen nhw'n ei weithredu fod o fudd i gwmni nid-er-elw, fel y gall fuddsoddi mwy. Cafodd Jane Hutt a minnau sgwrs ddiddorol iawn gyda nhw a chyda'r elusennau dŵr am fforddiadwyedd hynny, yn ogystal â'r gallu i fuddsoddi. Felly, rydym ni'n sicr yn gweithredu ynghylch hynny, Mike.

Dim ond o ran y ffosffadau a'r ardaloedd cadwraeth arbennig, mae gennym ni gyfres gyfan o raglenni cyfalaf ar waith yr ydym ni'n gobeithio eu cyflwyno ledled Cymru. Mae gennym y prosiect dalgylch cyfle y gogledd-orllewin, sy'n targedu erydiad glannau afonydd a achosir gan dda byw yn mynd i afonydd, cyflwr cynefin torlannol gwael ac effaith llygredd gwasgaredig ar safleoedd gwlyptir sensitif. Mae hynny yng Nghlwyd, Conwy ac Ynys Môn. Mae prosiect misglen berlog dŵr croyw, sy'n ymwneud â chydnerthedd afonydd a datblygu buddion i ansawdd dŵr—a gallaf ddweud yn slei bach yn y fan yna mai fi yw'r hyrwyddwr wystrys brodorol yn y fan yna, Llywydd, felly rwy'n frwd iawn dros y prosiect hwnnw hefyd. Ac mae prosiect LIFE Afon Dyfrdwy, ochr yn ochr â phrosiect y pedair afon, sy'n gweithio gyda thirfeddianwyr i leihau llif maethynnau a gwaddodion i Afon Dyfrdwy trwy ddarparu ar gyfer ymyriadau ar y fferm. Mae gennym ni amrywiaeth o brosiectau o'r math hwnnw, Mike, lle byddwn yn dysgu ohonyn nhw ac yna'n ceisio eu cyflwyno nhw'n iawn ar draws afonydd mewn ardaloedd cadwraeth arbennig yng Nghymru. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Roeddwn yn wir yn arbennig o falch o glywed y cyfeiriad at nifer y mentrau cyfredol, gan gynnwys yr un yng Nghyngor Sir Gâr a'r gyfrifiannell maethynnau newydd ei datblygu ac adfer cynefinoedd critigol. Fel y dywedwch chi, mae dyfroedd ffyniannus yn hanfodol ar gyfer cefnogi cymunedau iach, busnesau ffyniannus a bioamrywiaeth, a gall ein cymunedau amaethyddol chwarae rhan wrth gyflawni hyn. Felly, o gofio cyflwyniad cynllun ffermio cynaliadwy Llywodraeth Cymru a'r Bil amaeth, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda'ch cyd-Aelod y Gweinidog materion gwledig i sicrhau y caiff ffermwyr eu gwobrwyo am eu hymdrechion i adfer cynefinoedd hollbwysig fel afonydd, llynnoedd a phyllau dŵr ar eu tir? Diolch, Llywydd.

Diolch yn fawr am hynna. Wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths a minnau wedi bod yn gweithio'n agos iawn, iawn gyda'n gilydd, fel y mae ein holl swyddogion, ar hyn. Allwn ni ddim gwneud hyn heb ein ffermwyr—dyna'r gwir amdani—heb ein tirfeddianwyr, felly wrth gwrs maen nhw'n gwbl ganolog. Rydym ni'n gweithio gyda'r undebau amaeth a gyda grwpiau o ffermwyr eraill. Roedd gennyf i ffermwyr ar fy archwiliad dwfn bioamrywiaeth, er enghraifft; maen nhw'n gwbl sylfaenol i'n gallu i wneud hyn. Diben hyn yw moderneiddio ein harferion ffermio, i sicrhau bod ffermwyr yn defnyddio'r hyn sy'n angenrheidiol a dim mwy, er mwyn arbed arian iddyn nhw mewn gwirionedd, a gwireddu'r amaethyddiaeth fanwl yr hoffem ei gweld ledled Cymru. Ond mae hefyd i annog—[Torri ar draws.] Ie; mae'r mentrau amaeth cynaliadwy—nid yn unig y cynllun ffermio cynaliadwy, ond y lleill i gyd hefyd—i gyd wedi'u cynllunio i wobrwyo ffermwyr sy'n gwneud y peth iawn, a dyna'u holl ddiben nhw. Yn wir, rydym ni wedi dysgu llawer gan grwpiau o ffermwyr a ddaeth at ei gilydd y tu allan i'r cynllun ac wedi llunio prosiectau yr ydym ni wedi'u dysgu ohonyn nhw. Roedd yn eu galluogi i gynnal y prosiect gwrychoedd a lleiniau, er enghraifft. Hefyd, roeddwn yn falch iawn, er ychydig yn drist, i lansio'r fenter olaf a ariennir gan Ewrop ar gyfer prosiect Pedair Afon LIFE i lawr yn sir Gaerfyrddin yn y coleg amaethyddol yno, i siarad â'r ffermwyr lleol am ba mor dda y derbyniwyd y prosiect hwnnw a beth y gellir ei wneud pan fyddwn i gyd yn cydweithio â'n tirfeddianwyr i wneud yn siŵr ein bod yn adfer ein hafonydd i'w cyflwr dilychwin y byddem i gyd yn hoff iawn o'i weld.

Rwyf innau hefyd yn diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn o werth gwastadeddau Gwent, Gweinidog, ar ôl sefydlu'r gweithgor rwy'n falch iawn o'i gadeirio a gwneud llawer o waith arall. Maen nhw'n enghraifft wych o ddraenio cynaliadwy yn dyddio o gyfnod y Rhufeiniaid. Mewn gwirionedd, mae rhyw 900 milltir o ddyfrffyrdd ar y gwastadeddau hynny yng Ngwent, ac wrth gwrs, maen nhw'n cynnal bywyd gwyllt gwerthfawr iawn, gan gynnwys llygod y dŵr, sydd wedi bod yn atyniad mawr yn ddiweddar. Er hynny, Gweinidog, bu problemau ynghylch ansawdd dŵr ac yn wir llifogydd, ac mae hynny'n destun pryder mawr i'r rhai sy'n byw yno. Mae yna lawer o bentrefi nid nepell o wastadeddau Gwent, felly mae trigolion a busnesau lleol wedi mynegi cryn bryder wrthyf ynghylch y problemau hynny, ac weithiau mae hi braidd yn ddryslyd darganfod pwy sy'n gyfrifol. Ai Cyfoeth Naturiol Cymru, ai'r awdurdod lleol, ai Dŵr Cymru, ai British Rail o ran y dyfrffyrdd a'r cylfatiau ac ati? Rwy'n credu mai'r apêl gan bobl a busnesau sy'n byw ac yn gweithredu'n lleol, Gweinidog, yw: a all Llywodraeth Cymru weithio gyda'r rhai sydd â chyfrifoldeb i wneud yn siŵr y clirir y cyrsiau dŵr hynny'n briodol, mai cynnal a chadw yw'r hyn sydd ei angen bob amser, fel ein bod ni'n osgoi'r materion niweidiol o ran ansawdd dŵr a llifogydd gymaint â phosibl yn y dyfodol?

Ydy, yn hollol, John. Roeddwn i wrth fy modd yn dod draw i un o'r cyfarfodydd, ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn gweithio'n galed iawn yno ar wastadeddau Gwent, sy'n ysgyfaint gwyrdd go iawn ar gyfer y trefoli o'u cwmpas—yn bwysig iawn, iawn am bob math o resymau bioamrywiol, ond, mewn gwirionedd, yn bwysig iawn i bobl hefyd: maen nhw'n llythrennol yn cynhyrchu'r aer yr ydym ni'n ei anadlu. Felly, mae'n drysor pwysig y mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth amdano mewn gwirionedd.

Mae nifer o reolau a rheoliadau nad ydw i wedi cael amser yn y datganiad hwn i'w crybwyll. O dan gyfarwyddeb y fframwaith dŵr, er enghraifft, mae'n ofynnol i Cyfoeth Naturiol Cymru fonitro ansawdd dŵr yr wyneb a'r ddaear, a chasglu data cemegol, ffisegol a biolegol i ddosbarthu cyrff dŵr. Mae'r gyfarwyddeb yn hyrwyddo dull integredig, cyfannol o reoli dŵr yn seiliedig ar fasnau afonydd, yr unedau daearyddol a hydrolegol naturiol. Felly, gallaf sicrhau eich etholwyr a phobl y trefi a'r pentrefi cyfagos yno bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn cadw llygad ar lawer o'r agweddau hynny.

Er hynny, mae cymhlethdod ynglŷn â phwy sy'n gyfrifol am rai elfennau o orfodaeth. Mae gennym ni dri adolygiad cyfredol yn ystyried hynny. Mae gennym ni adolygiad sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio i adroddiadau adran 19 a llifogydd gaeaf; mae ein pwyllgor rheoli dyfroedd ac arfordiroedd wrthi'n adolygu'r fframwaith rheoleiddio; ac mae gennym ni adolygiad mewnol arall ar y gweill, oherwydd, o ganlyniad i'r ffordd y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi golygu ein bod yn gyfrifol ein hunain am rai o'r rheoliadau hynny, mae angen i ni gael adolygiad ynghylch a ydyn nhw y rhai gorau ar ein cyfer ni, gydag awdurdodau lleol, neu gyda Chyfoeth Naturiol Cymru, neu, yn wir, gyda'r cwmnïau dŵr. Felly, mae tri adolygiad ar wahân yn digwydd ar hyn o bryd, ac ar ryw adeg byddwn yn dod â nhw at ei gilydd i roi rhywfaint o eglurder. Yn y cyfamser, John, os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf am achosion penodol, byddaf yn gallu eich cyfeirio at y rheoleiddiwr cywir ar gyfer yr enghraifft benodol yr ydych chi'n ei rhoi. 

Rwy'n sicr yn croesawu eich datganiad, Gweinidog, heddiw. Rwy'n credu ei fod yn ddatganiad da, a diolch i chi am eich ymgysylltiad â mi, oherwydd, yn amlwg, mae afonydd yn rhan bwysig, ac mae rhai o'r materion hyn yn taro tant yn fy nghymuned mewn gwirionedd.

Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn arbrofi gyda chynlluniau draenio a rheoli dŵr gwastraff cyn eu cyflwyno ar sail statudol y flwyddyn nesaf, a byddai gennyf ddiddordeb gwybod mwy am sut mae'r cynlluniau arbrofol hyn yn dod yn eu blaen a pha wersi y gallech fod wedi'u dysgu ganddyn nhw eisoes. Wrth ystyried llygredd, mae awgrymiadau rheolaidd y gallai unedau dofednod dwys o fewn ac o amgylch dalgylch Gwy yn benodol fod yn cael effaith andwyol. Eto i gyd, mae'n ymddangos bod tystiolaeth anghyson o union effaith ffermio o'r fath ar lefelau llygredd, ac rwy'n credu ein bod wir angen eglurder ar hynny. Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy niddordeb yno, nid bod gennyf i unrhyw ieir o gwbl.

Yn unol â dull Cymru gyfan hefyd, byddai gennyf i ddiddordeb clywed, Gweinidog, sut mae'r Llywodraeth a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda ffermwyr o gwmpas dalgylchoedd afonydd Wysg a Gwy i wella arferion ffermio er mwyn helpu i leihau llygredd, a pha waith y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i ddadansoddi pa effaith y mae arferion ffermio dwys yn ei gael ar ansawdd dŵr a sut y gellir lliniaru hyn. Diolch.

Ie, diolch i chi, Peter. Felly, ein cynlluniau rheoli basnau afonydd, ein cynlluniau rheoli dalgylchoedd afonydd yw'r prif fecanwaith rydym ni'n ei ddefnyddio i wella ansawdd dŵr. Rydym ni'n gweithredu'r cynlluniau—rwy'n gwybod eich bod chi'n gwybod hyn eisoes—ar ffurf partneriaeth dalgylch a chydweithrediad traws-sectoraidd rhwng amrywiaeth eang o randdeiliaid, awdurdodau lleol, sefydliadau anllywodraethol, ffermwyr, cyrff pysgota, prifysgolion, y cwmnïau ynni, cwmnïau cyfleustodau a grwpiau gweithredu lleol, ac mae un, yn amlwg, ar gyfer afonydd Wysg a Gwy.

Rydym yn defnyddio'r hyn a elwir yn fethodoleg integredig sy'n seiliedig ar ddalgylch, sy'n cael ei hyrwyddo gan y gyfarwyddeb fframwaith dŵr, sy'n dal mewn grym, ac erfyniaf ar y Llywodraeth Geidwadol i beidio ag ystyried ei diddymu unrhyw bryd yn fuan. Felly, os oes gennych chi unrhyw ddylanwad yno, defnyddiwch hynny os gwelwch yn dda. Mae'r fethodoleg seiliedig ar ddalgylch, sy'n cael ei hyrwyddo gan y gyfarwyddeb fframwaith dŵr, wir yn dangos canlyniadau cadarnhaol a gwelliant graddol yn ansawdd dŵr, y mae'r canlyniadau dosbarthiad diweddaraf yn tystio iddynt. Felly, mae 40 y cant o gyrff dŵr Cymru yn cael eu hystyried yn 'dda' neu'n 'well' ar hyn o bryd; mae 44 y cant o afonydd Cymru yn sicrhau statws 'da'; ac mae data 2020-21 yn dangos gwelliant o 8 y cant mewn ansawdd dŵr ers y dosbarthiad cyntaf a ryddhawyd yn 2009. Ac rwy'n defnyddio'r ffigyrau hynny'n fwriadol, oherwydd rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ofalus i beidio â chael cyngor anobaith yma hefyd. Felly, o siarad â rhai pobl ifanc yn gynharach heddiw, mae'n bwysig deall bod y pethau hyn yn gweithio; mae gennym ni dystiolaeth bod hyn yn gwella'r ffordd y mae'r pethau hyn yn gweithio, ac felly, os ydym ni i gyd yn cyd-ymdrechu ac mewn gwirionedd yn gwneud y pethau hyn, byddwn yn gweld y gwelliant hwnnw. Fel arall, rwy'n credu bydd pobl yn dechrau taflu eu dwylo i fyny ac yn meddwl, 'Beth yw'r ots?' Felly, rwyf yn credu bod hynny'n bwysig iawn, iawn.

Rydych chi wedi nodi'n gywir iawn fod yna amryw o fygythiadau. Felly, rydym ni'n gwybod bod gennym ni'r sector amaethyddol, yng Nghymru; mae gennym ni fwyngloddio a chwarela, gan gynnwys llygredd o fwyngloddiau metel segur, sy'n broblem sylweddol mewn rhannau o Gymru; mae gennym ni'r sector trafnidiaeth; mae gennym ni lygredd trefol; ac mae gennym ni ollyngiadau o'r diwydiant dŵr. Mae gennym ni lu o ffactorau. Felly, mae'n rhaid i ni gael dull traws-sectoraidd integredig. Felly, mae gwella ansawdd dŵr yn sicr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rydym ni wedi gwneud darpariaethau ar gyfer rhaglen amlflwyddyn, gwerth miliynau o bunnau i wella ansawdd dŵr—dros £40 miliwn dros y tair blynedd nesaf, er enghraifft, dim ond i atal llygredd o'r mwyngloddiau metel segur.

Felly, i droi'n syth, wedyn, at y sylw a wnaethoch chi am ieir, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud rhywfaint o fodelu ynghylch ffosffadau mewn dalgylchoedd afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig er mwyn rheoli dŵr gwastraff. Drafft yw hwn ar hyn o bryd, ond dim ond i roi gwybod i chi y gallwn ni gyfrifo llwythi o ddefnydd tir gwledig, sy'n cynnwys amaethyddiaeth ac yn benodol, ieir, ac rwy'n credu ei fod yn adrodd ei stori ei hun. Rwyf dim ond yn pwysleisio mai drafft yw hwn, ond afon Gwy, sy'n 72 y cant, afon Wysg, 67 y cant, afon Dyfrdwy, 24 y cant, ac afon Teifi 28 y cant. Felly, mae hynny'n dweud rhywbeth wrthych chi, onid yw, am afonydd Wysg a Gwy a'r hyn sy'n digwydd yno. Felly, byddwn yn defnyddio'r rhain i edrych ar yr hyn sydd angen i ni ei wneud i reoli hynny ac i helpu'r ffermwyr yno mewn gwirionedd i wneud rhywbeth ynghylch yr hyn sy'n digwydd gyda'r unedau ieir hynny, oherwydd, gadewch i ni fod yn glir, maen nhw'n cynhyrchu cynnyrch y mae pobl ei eisiau. Felly, mae angen i ni allu gwneud hynny mewn ffordd gynaliadwy ac mewn ffordd na fydd yn llygru ein hafonydd gerllaw, ond mae'n caniatáu i'r ffermwyr hynny gynhyrchu'r cynhyrchion y mae pobl eu heisiau.

A'r peth arall yw gwarchod rhag canlyniadau anfwriadol. Felly, mae gennym ni rai rheoliadau cynllunio, rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod, yng Nghymru, sy'n golygu bod yn rhaid cael caniatâd cynllunio ar gyfer dros 40,000 o adar. Felly, mae gan bawb 39,999, gyda'r canlyniad bod gennych chi lu o unedau llai, sy'n anoddach i'w rheoli mewn gwirionedd. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, pan fyddwn ni'n meddwl am atebion yr ydym ni'n credu y gallai weithio, ac nad ydym yn rhoi rhywbeth yn ei le sy'n ei wneud yn waeth mewn gwirionedd. Felly, mae nifer o bethau y bydd angen i ni edrych arnyn nhw. Ond ni allaf bwysleisio digon fod angen i ni wneud hyn gyda'n tirfeddianwyr a gyda'n ffermwyr, ond mae angen gwneud rhywbeth. Dydy'r syniad ein bod ni'n dweud, 'Nid eu bai nhw ydy o, ond bai y cwmnïau dŵr', neu'r holl bethau eraill yr ydym ni wedi'u trafod yma, ddim yn dal dŵr. Mae angen i bob sector edrych ar ei hun ac i edrych i weld beth all y sector hwnnw ei wneud i wella hyn, neu bydd ein hafonydd yn marw, a does dim un ohonom ni eisiau hynny.

Prynhawn da, Gweinidog, a diolch yn fawr i chi am eich datganiad. Mae wir yn dangos, rwy'n credu, agwedd gynhwysfawr iawn tuag at ansawdd dŵr. Diolch i chi a'ch tîm am ei lunio. Rwy'n un o drigolion y Gelli Gandryll, fel y gŵyr llawer ohonoch chi, ac mae'n bwysig iawn i mi fod afonydd, yn enwedig afon Gwy—. Ein bod ni'n mynd i'r afael â llygredd afon. Rwy'n nofio yn yr afon bob haf. Dydw i ddim wedi cael unrhyw afiechydon cas hyd yma, ond pwy a ŵyr? Mae'n ddigon posib y bydd y flwyddyn nesaf yn wahanol. 

Fe hoffwn i siarad am Dŵr Cymru, sydd â chyfrifoldeb cyffredinol am lygredd dŵr. Mae prif weithredwyr dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn Dŵr Cymru wedi derbyn £2.4 miliwn mewn cyflog, gan gynnwys £808,000 mewn taliadau bonws. Rwy'n methu deall sut mae Dŵr Cymru yn ei gweld hi'n iawn gwobrwyo eu hunain am eu methiant gyda llygredd dŵr. Felly, tybed Gweinidog, a wnewch chi roi gwybod i ni pa drafodaethau yr ydych chi'n eu cael gyda Dŵr Cymru ac a allwch chi godi'r mater hwnnw. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Jane. Rydym yn cael trafodaethau gyda Dŵr Cymru, ac yn wir Hafren Dyfrdwy, trwy'r amser. Mae gennym ni berthynas weithio agos iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a'n hawdurdodau dŵr, am resymau amlwg, ac fel yr oeddwn i'n dweud gynnau fach mewn ymateb i John, rydym ni ar hyn o bryd yn cynnal nifer o adolygiadau ynglŷn â phwy sydd â pha gyfrifoldeb i wneud beth yn y maes hwn. Mae gennym ni ymchwiliad cytundeb cydweithredu ar y gweill, ac mae gennym ni dri arall hefyd yn cael eu hystyried, i wneud yn siŵr bod y rheoliadau sydd gennym ni ar waith yn effeithiol ac effeithlon, ac rwy'n credu ei fod yn amlwg mae'n debyg. Does gennych chi ddim pedwar adolygiad os yw rhywbeth yn effeithiol ac effeithlon, ac yn amlwg dyw e ddim, felly rydym ni'n gobeithio y bydd yr adolygiadau yn rhoi man cychwyn i ni o ran diwygio'r system honno.

Rwyf hefyd yn siarad gydag Ofwat a Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn rheolaidd iawn am hyn. Nid mater i Lywodraeth Cymru yw'r ffordd mae'r cwmnïau dŵr yn talu eu gweithwyr. Yr hyn sy'n fater i ni yw gwneud yn siŵr bod Ofwat, o dan gyfarwyddyd Llywodraeth y DU yn ogystal â ninnau, yn rhoi cynllun ariannol ar waith sy'n caniatáu i'r cwmnïau hynny gael y staff cywir yn y lle cywir, gan gynnwys staff gorfodi, ond yn bwysicach o lawer i gael y math cywir o fuddsoddiad cyfalaf i gywiro'r mathau o broblemau sydd gennym ni ac yr ydym ni newydd fod yn trafod yn hyn o beth, yn enwedig y gorlifoedd storm cyfunol a cham-gysylltu ystadau tai, ac yn wir, mewn gwirionedd, safleoedd masnachol hefyd, er nad oes neb wedi sôn am hynny, oherwydd mae'r rheini'n faterion mawr iawn. Ac mae'n gwbl sylfaenol, yn enwedig i Dŵr Cymru, fod y cynllun ariannol hwnnw'n caniatáu cwmni nid-er-elw, oherwydd nid oedd y cynllun blaenorol; roedd yn eu rhoi dan anfantais oherwydd nad oedden nhw'n talu difidend i gyfranddalwyr. Felly, mae gwir angen ystyried hynny, ac rydym ni yn cael y sgyrsiau hynny'n aml iawn.

Ac yn olaf, James Evans.

Diolch, Llywydd, a diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylw mai dull Cymru gyfan yw hwn, ac mae angen nifer o randdeiliaid ac asiantaethau i ddod ynghyd i fynd i'r afael ag ansawdd dŵr, oherwydd ni ellir rhoi unrhyw un rhan o'r bai ar un parti. Roeddwn i'n eithaf bodlon yn eich datganiad bod gennych chi grŵp gorchwyl a gorffen yn edrych ar fesurau lliniaru tymor byr. Tybed a allech chi ymhelaethu ar hynny ac ar beth y maen nhw'n edrych arno i weld a allwn ni gael y system gynllunio i weithio eto. A hefyd, fe ddywedoch chi fod cronfa ddata o fesurau lliniaru wedi ei llunio. Tybed a allech chi ymhelaethu mewn gwirionedd ar beth yw'r rheiny, a pha ymgynghori ehangach a fydd gyda'r diwydiant ehangach i wneud yn siŵr bod modd gweithredu'r pethau hynny.

A dau gwestiwn yn olaf. Fe wnaethoch chi sôn am y £3.1 miliwn ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd ac ansawdd dŵr. Dydw i ddim yn ymwybodol o fanylion hynny, felly os wnewch chi fy nghyfeirio at ble mae'r cynlluniau hynny a sut maen nhw'n mynd i wella rheoli llifogydd ac ansawdd dŵr, byddai gennyf i ddiddordeb mawr yn hynny. A hefyd, yn olaf, fel yr ydych chi'n ei ddweud am gadachau gwlyb, rydych chi'n iawn, Gweinidog; does dim modd eu hailgylchu ac mae pobl yn eu taflu i lawr y tŷ bach, neu beth bynnag maen nhw'n ei wneud, a dyw e ddim yn iawn. Hoffwn wybod pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda Gweinidogion o Lywodraeth y DU ynghylch labelu, oherwydd rwy'n cytuno â chi bod angen i ni fod yn glir iawn ynghylch plastig untro a beth y gellir ei ailgylchu a beth na ellir ei ailgylchu, ac os wnewch chi ymhelaethu ar y trafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU, byddwn i'n ddiolchgar iawn. Diolch, Llywydd.

Diolch, James. Mi wnaf fy ngorau gyda hynny. Mae'n rhestr eithaf hir o bethau.

Dim ond i ddweud bod yna berthynas agos iawn rhwng cynllunio ar gyfer gwasanaethau draenio a charthffosiaeth. Mae'n rhaid i gwmnïau dŵr gyflawni eu dyletswyddau statudol o dan ddeddfwriaeth amgylcheddol. Mae'n rhaid iddyn nhw weithio gyda'r awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am atal llifogydd ac asedau draenio sylweddol, ac mae'n rhaid iddyn nhw weithio gyda pherchnogion tir a ffermwyr. Felly, gallwch weld yn syth yr angen am ddull traws-sector. Yn amlwg, mae arnom ni eisiau i'r garthffosiaeth a'r seilwaith draenio i gyd gael eu rheoli'n dda a'u cynnal mewn ffordd integredig, gyda digon o gapasiti i reoli'r galw a roddir arno. Mae hynny'n gynllun cydweithredol hirdymor, i ganfod sut y gallwn ni wneud hynny, a dyna pam y cawsom ni'r uwchgynhadledd, nôl yn yr haf, a dyna pam rydym ni'n dweud wrth bob sector i weithio gyda ni i lunio cynlluniau. Felly, mae gennym ni lawer o grwpiau gorchwyl a gorffen wedi eu sefydlu o ganlyniad i'r uwchgynhadledd, ac rydym ni'n disgwyl i bob sector ddweud beth all ei wneud i'n helpu ni gyda hynny. Yn y cyfamser, fel y dywedais, rydym ni wedi bod yn buddsoddi mewn nifer o bethau eraill. Felly, mae'r rhaglen ar gyfer y llywodraeth wedi ymrwymo i ddarparu rheolaeth llifogydd sy'n seiliedig ar natur ym mhob un o brif ddalgylchoedd afonydd, gan ehangu cynefinoedd gwlyptir a choetir yn y broses. Felly, rydym yn cefnogi prosiectau rheoli llifogydd naturiol ledled Cymru, gyda £3 miliwn mewn cyllid grant a ddarperir drwy'r rhaglen. Felly, rwy'n credu mai dyna yr ydych chi'n cyfeirio ato yna. Mae'r rheiny mewn ystod fawr iawn o ddalgylchoedd afonydd ar draws Cymru, James, felly byddai'n rhaid i chi ddweud wrthyf i pa rai oedd gennych chi ddiddordeb arbennig ynddyn nhw. Os ysgrifennwch chi, gallaf roi rhestr ohonyn nhw i chi; does gen i mo'r wybodaeth honno arnaf i. Mae'n rhestr hir, hir. Felly, ysgrifennwch os oes arnoch chi eisiau rhywfaint o fanylion am hynny yn eich ardal eich hun, neu ble bynnag sydd dan sylw gennych chi. 

Mae'r rhaglen, fel y dywedais mewn atebion blaenorol, yn mynd i leihau'r perygl o lifogydd i tua 800 eiddo, ond mae'n llawer ehangach na hynny, gan ei fod yn gwella ansawdd dŵr ac yn creu cynefinoedd ac yn gymorth gyda rheoli tir. Felly, mae'r rhain yn fanteision lluosog i un gwariant, ac rydym ni'n awyddus iawn gwneud hynny. Rydym ni hefyd wedi darparu cyllid ar gyfer 15 o brosiectau a ddarperir gan 10 awdurdod rheoli risg gwahanol ledled Cymru i edrych ar ddatrysiadau naturiol, yn hytrach na chwlfertau caled, er enghraifft. A phrosiect Pedair Afon LIFE, a grybwyllais yn gynharach, a es i lawr i'w lansio yn sir Gâr, er enghraifft, mae'n werth mynd i gael golwg arno yn y coleg. Mae ganddyn nhw arddangosfa yno, ac mae honno'n sôn am bethau fel—bydd rhyw 500 km o afonydd yn cael sylw. Ac mae hynny'n gwneud pethau fel—yn y gorffennol, mae pobl wedi sythu'r afon, a fyddai'n ymddangos fel pe bai'n rhoi tir mwy hylaw i chi, ond mewn gwirionedd beth mae'n ei wneud yw gwneud i'r afon lifo yn llawer cyflymach ac yn cael gwared ar rai o'r manteision. Felly, mewn gwirionedd, fe'i gelwir yn 'ail-ystumio', ail-ystumio'r afon. Rwy'n credu bod bron pawb yn cofio ystumllynnoedd o'u gwersi ddaearyddiaeth; yn llythrennol dyma'r unig beth mae pobl yn ei gofio o'r rhan fwyaf o wersi daearyddiaeth. Ond, mae ail-ystumio'r afonydd ac adfer yr agweddau naturiol hynny'n arafu llif yr afon, yn caniatáu i'r afon ledaenu allan i'r tir lle bo angen heb lifogydd mawr, ac mae ganddo fudd gwirioneddol y gallwch ei weld yn syth mewn termau bioamrywiaeth ac i'r tirfeddianwyr. Felly, rwy'n fodlon iawn i chi ysgrifennu ataf a gofyn am fanylion y prosiectau penodol hyn, ond rydym ni'n falch iawn o'r hyn sydd wedi'i gyflawni. 

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

Diolch i'r Gweinidog.