Diolch yn fawr, Heledd, a diolch am y gefnogaeth i'r gwaith a wnawn, oherwydd mae'n waith hynod o bwysig. Roeddem ni'n sôn am hyn fel rhywbeth sydd wedi bod yn datblygu dros gyfnod o ddwy flynedd. Fe wnaethom ni ddatblygu llawer o'r gwaith yma yn sgil ymgyrch 'Mae Bywydau Du o Bwys' a llofruddiaeth George Floyd a'r hyn welom ni yn digwydd o amgylch y byd. Rydym ni wedi manteisio ar y cyfle hwnnw i adeiladu'r consensws gwrth-hiliol hwn ynghylch rhai o'r agweddau hyn.

Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl briodol mai'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud—ac rwy'n credu mai dyma un o'r pwyntiau yr oedd Tom Giffard yn eu gwneud hefyd—yr hyn nad ydym yn ceisio ei wneud yma yw ailysgrifennu hanes. Hanes yw hanes, ac mae ffeithiau hanes a'r hyn a ddigwyddodd yn bodoli. Ond, yr hyn y gallwn ei wneud yw cyd-destunoli ein hanes a gallwn ni gydnabod ein rhan yn rhai o rannau mwy annymunol ein hanes, a gallwn geisio deall yr effaith a gafodd hynny ar genedlaethau 'r dyfodol yn y ffordd yr ydym yn coffáu'r cerfluniau, y paentiadau, neu beth bynnag y gallen nhw fod, yn gyhoeddus. Rwy'n credu mai dyna'r peth hollol briodol i'w wneud.

Fel chi, rwy'n ymwybodol iawn y bydd yna leisiau nad ydyn nhw'n cyd-fynd â hyn ac na fyddan nhw eisiau i ni wneud y pethau hynny, ond nid yw hynny'n golygu y dylem o reidrwydd wrando ar yr holl leisiau hynny, oherwydd os yr hyn y mae pobl yn ceisio'i wneud yw anfarwoli hiliaeth, yna nid yw hynny'n rhywbeth y mae gennyf i ddiddordeb mewn gwrando arno. Mae gennyf i ddiddordeb mewn gwrando ar pam y mae pobl yn meddwl efallai nad ydym ni eisiau gwneud pethau mewn ffordd benodol, ond does gennyf i ddim diddordeb mewn gwrando ar safbwyntiau hiliol a lleisiau hiliol sy'n parhau â'r anghydraddoldebau hynny yn ein cymdeithas.

Un pwynt dilys iawn yr ydych chi wedi ei godi yw beth wnawn ni—oherwydd nid yw hyn yn orfodol, mae hyn yn wirfoddol—beth wnawn ni yn yr ardaloedd hynny lle gall corff cyhoeddus ddewis peidio â gwneud unrhyw beth? Wel, rwy'n credu, un o'r pethau yr ydym ni eisoes wedi'i wneud, oherwydd rydym ni wedi dechrau gwneud rhywfaint o waith caib a rhaw ar hyn yn barod, rydym ni wedi talu—drwy'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', rydym ni wedi sicrhau bod tipyn o gyllid ar gael i nifer o sefydliadau, gan gynnwys amgueddfeydd bychain, i hyfforddi eu staff a'u curaduron i ddeall beth yw'r materion mewn gwirionedd. A dim ond fel enghraifft o hynny, ymwelais ag amgueddfa'r Fenni yn gymharol ddiweddar ac roedd y staff yno'n dweud eu bod wedi ymgymryd â'r hyfforddiant hwn a ddarparwyd, ac yn sydyn fel petai'r geiniog yn disgyn, y gwnaethant ddechrau deall mai'r ffordd yr ydych chi'n coffáu a'r ffordd yr ydych chi'n arddangos eich casgliadau a'ch arddangosfeydd, rydych chi'n dweud stori, ac mae gennych chi naratif. A dyma nhw'n dangos i mi, roedd ganddyn nhw gegin bwthyn bach yn amgueddfa'r Fenni, ac roedd te a siwgr ar y bwrdd, a dyma nhw'n dweud, 'Nid ydym ni erioed wedi meddwl, wrth egluro beth oedd y rhain i gyd yn y gegin hon, ynghylch o ble y daeth te a siwgr, a sut gwnaethon nhw gyrraedd y byrddau hynny'. Felly, maen nhw nawr yn ystyried rhoi sylw i hynny i gyd, ac roedden nhw'n croesawu'r canllawiau a gyflwynir er mwyn iddyn nhw feddwl yn ddwys am sut y maen nhw'n ymgysylltu â'r boblogaeth leol wrth ddehongli hynny i gyd yn gywir.

Ond fel y dywedais, nid yw'n orfodol, ac oherwydd nad yw'n orfodol, ni fydd yn dod gydag unrhyw gyllid fel y cyfryw. Ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw y gallai fod yn bosibl adeiladu'r gwaith o gyflawni amcanion i mewn i gyfleoedd cyllido yn y dyfodol, yn gysylltiedig â'r strategaeth ddiwylliant sy'n dod i'r amlwg—ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth, Heledd, y bu gennych ddiddordeb mawr ynddo o'r cychwyn cyntaf, ac rydym ni bellach yn gwneud cynnydd sylweddol ar hynny—ac mae cydweithio blaenorol o ran cyllid wedi bod rhwng Cadw a Chronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol, yn cefnogi rhywfaint o'r ailddehongli ynghylch rhai o'r henebion cyhoeddus mwy dadleuol, a byddwn i'n sicr yn gobeithio y byddai hynny'n rhywbeth y gallem ni edrych arno eto yn y dyfodol.