Diolch, Jack, am gynnig y ddadl bwysig hon sy'n ymwneud â mater sy'n effeithio ar gymaint o bobl yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau bob dydd o'r flwyddyn. Ac nid wyf am ailadrodd y pwyntiau a godwyd, ond rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r cysylltiad personol hwnnw: rydym i gyd wedi cael pobl yn dod atom sy'n ei chael hi'n anodd; rydym i gyd yn gwybod am sefydliadau sy'n ceisio darparu cymorth ac nad ydynt yn gallu ateb y galw. Ac rwy'n credu yn y cyfnod cynt, lle'r oedd Cyngor ar Bopeth ac yn y blaen yn gallu cynnig atebion ynglŷn â sut y gallech leihau eich costau ynni ac yn y blaen, rydym ar bwynt nawr lle nad yw hanfodion yn fforddiadwy mwyach, ac nid mater o allu addasu mymryn yma ac acw yn unig ydyw. Fel y clywsom eisoes mewn cyfraniadau eraill, mae prisiau ynni wedi codi allan o reolaeth, a sgandal lwyr yw gweld y cwmnïau hyn yn gwneud symiau enfawr o elw, tra gwyddom—fel y mae eraill wedi sôn—fod pobl yn marw oherwydd nad ydynt yn gallu fforddio cynhesu eu cartrefi. Dyna'r realiti yma yng Nghymru heddiw.

Mae'n hawdd inni ddod i arfer â rhai o'r ystadegau hyn, ond mae'n rhaid inni ofyn i'n hunain: pam fod gennym gyfraddau marwolaeth uwch yma yng Nghymru ar hyn o bryd? Beth yw'r rhesymau am hynny? Pam ein bod yn gweld cynnydd mewn tlodi plant? Mae'r rhain i gyd yn gysylltiedig. Felly, rwy'n credu, i ni—. Rwy'n cofio gwneud fy TGAU hanes, ac edrych yn ôl ar pan glywoch chi mor ofnadwy oedd pethau yn Oes Fictoria ac yn y blaen. Wel, mae'r straeon a glywn nawr yr un mor ddrwg. Mae pobl yn marw oherwydd na allant fforddio hanfodion. Mae hyn, i mi, yn rhywbeth y mae angen inni edrych arno fel cymdeithas.

Yn amlwg, mae yna broblem benodol gyda mesuryddion rhagdalu, a'r ffaith eu bod wedi'u gosod drwy orfodaeth, a bod pobl yn cael eu datgysylltu. Ond yn y bôn, mae prisiau ynni'n rhy uchel, ac nid yw pobl yn gallu fforddio'r pethau sylfaenol, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef. Rwy'n meddwl bod Sioned Williams yn berffaith gywir i ddweud bod angen inni gael pŵer dros bŵer yma yng Nghymru. Mae angen inni allu sicrhau bod hanfodion yn fforddiadwy. Mae yna bethau y gallwn alw amdanynt gan Lywodraeth y DU, ond yn y pen draw, mae yna atebion yma yng Nghymru, ac ar hynny y dylem ganolbwyntio yn y tymor hir.

Rwy'n credu bod mater cynlluniau Cartrefi Clyd—rwy'n sicr yn adleisio'r galwadau hynny. Ond roeddwn eisiau rhannu gyda chi beth mae hyn yn ei olygu ar hyn o bryd i bobl sy'n byw yng Nghanol De Cymru. Ym mis Ionawr, cynhaliais ddigwyddiad costau byw, lle roedd sefydliadau'n dweud wrthyf am y rhai y maent wedi gallu eu helpu—unigolion—drwy dalebau banc tanwydd, ond bod y galw'n eithriadol, ac roedd sut roeddent yn mynd i barhau i ateb y galw hwnnw yn destun pryder.

Roeddent yn dweud wrthyf am bobl a oedd yn dod atynt a oedd wedi bod yn dwyn, a hynny er mwyn gallu talu costau ynni; pobl a oedd wedi dychwelyd at ddelio cyffuriau er mwyn gallu talu am ynni. Dyma'r realiti yn ein cymunedau nawr, fod pobl yn gorfod gwneud pethau eithafol, a bod pobl yn dewis gwneud pethau eithafol ddim ond er mwyn cynhesu eu cartrefi. Rwy'n pryderu'n fawr am y bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas sy'n mynd heb—y rhai sy'n penderfynu, 'Nid wyf yn mynd i allu fforddio unrhyw beth. Nid wyf am ofyn i unrhyw un am help.' Felly,  nid ydynt yn cael y cymorth sydd ar gael hyd yn oed.

Mater arall yr hoffwn ganolbwyntio arno, yng nghyd-destun mesuryddion rhagdalu, yw pa mor anodd y gall fod i brynu ynni, hyd yn oed os oes gennych arian. Rydym wedi cael enghreifftiau o swyddfeydd post yn cau mewn cymunedau, llefydd sy'n aml yn cael eu defnyddio fel mannau ar gyfer prynu ynni, sy'n golygu bod rhaid i bobl deithio ymhellach, ychydig filltiroedd weithiau efallai, i allu prynu ynni. Fe wyddom pa mor aml y mae'n rhaid ichi brynu ynni oherwydd y costau. Nid yw rhai siopau wedyn ond yn cymryd arian parod, ond ni cheir peiriant arian, neu nid yw'n gweithio. Golyga hynny wedyn fod rhaid ichi gerdded, milltiroedd efallai, yn ôl i'ch cartref, ar ôl methu prynu ynni. Byddwn yn trafod bysiau yn nes ymlaen. Mewn rhai cymunedau, os nad oes gennych fynediad at fysiau, ac os nad ydynt yn rhedeg yn aml neu'n dod o gwbl, sut mae prynu ynni wedyn? Felly, rwy'n credu bod yna broblem sylfaenol gyda hygyrchedd hefyd.

Mae credyd brys yn amrywio o gwmni i gwmni. Weithiau, mater i landlord i raddau helaeth yw a ydynt yn gosod mesurydd clyfar, sy'n golygu nad yw credyd brys ar gael bob amser os nad oes gennych fesurydd clyfar. Mae cymaint o anawsterau pan fyddwch chi'n cael eich datgysylltu yn ystod y nos neu ar benwythnosau, pan fydd siopau ar gau, ac nid ydych yn gallu cael y cymorth brys y dywedir wrthym ei fod ar gael, ond nad ydyw ar gael mewn gwirionedd.

Hoffwn sôn yn fyr am urddas mislif hefyd. Rwy'n meddwl am y ffaith ein bod yn ymdrechu fel cenedl i fod yn genedl urddas mislif, ond mae methu defnyddio dŵr cynnes a methu ymolchi yn cael effaith anghymesur. Ac rwyf wedi clywed rhai cyd-Aelodau'n sôn am amser bath—fod rhieni'n gorfod dogni amser bath, ac yn y blaen. Mae'r rhain yn broblemau real iawn, ac mae angen atebion brys arnom. Felly, diolch i chi am godi hyn, Jack, ond nawr mae angen inni weithredu fel Senedd a sicrhau bod y newidiadau hynny'n digwydd, fel nad yw pobl yn dioddef, yn marw neu'n methu gwneud y pethau sylfaenol rydym ni'n eu cymryd yn ganiataol.