Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet. Ac rwy’n galw ar Lee Waters i ofyn y pedwerydd cwestiwn brys.

Pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i Lywodraeth y DU ynghylch penderfyniad y Swyddfa Gartref i beidio â chynnal ymchwiliad i ddigwyddiadau yn Orgreave? EAQ(5)0056(CC)

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae penderfyniad ddoe gan yr Ysgrifennydd Cartref yn siomedig dros ben. Gwnaeth y Prif Weinidog hi’n glir ym mis Gorffennaf bod Llywodraeth Cymru o blaid ymchwiliad. Yn enwedig yng ngoleuni canfyddiadau ymchwiliad Hillsborough, mae’r achos o blaid ymchwiliad yn llethol. Rydym yn y broses o ailadrodd ein barn i Lywodraeth y DU.

Diolch. Weinidog, roedd y frwydr am Orgreave yn un o'r diwrnodau mwyaf treisgar yn streic y glowyr ym 1984, ac eto ddoe gwrthododd yr Ysgrifennydd Cartref ymchwiliad cyhoeddus ar y sail nad oedd yn ddigon difrifol. Dywedodd nad oedd dim collfarnau anghyfiawn, ond fel yr eglurodd Tyrone O'Sullivan, a oedd yn Orgreave, y bore yma, roedd arestiadau anghyfiawn, roedd trais torfol a gychwynnwyd gan Heddlu De Swydd Efrog, a daeth gyrfaoedd i ben—ni wnaeth y dynion a gafodd eu harestio erioed weithio i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol wedyn. Mae Comisiwn Cwynion Annibynnol yr Heddlu wedi datgelu tystiolaeth o dyngu anudon ac o wyrdroi cwrs cyfiawnder. Mae papurau a ddatgelwyd o dan y rheol 30 mlynedd ac, yn wir, cofiannau Gweinidogion wedi dangos bod yr heddlu wedi eu defnyddio’n fwriadol at ddibenion gwleidyddol, a bod offerynnau’r wladwriaeth wedi eu defnyddio i sathru ar streic gyfreithlon. Yn wir, cyfeiriodd William Waldegrave yn ei gofiant at anfon yr heddlu i mewn i gracio pennau. Weinidog, onid yw tystiolaeth ymchwiliad Hillsborough yn dangos, pan aiff pethau o chwith, mai’r peth gorau i'w wneud yw bod yn agored ac yn dryloyw a chyfaddef y camgymeriadau hynny a dysgu oddi wrthynt? Mae'n siomedig iawn i bobl o’r cymunedau glofaol y mae llawer ohonom yn eu cynrychioli nas achubwyd ar y cyfle hwn a bydd yn ei gwneud hyd yn oed yn anoddach i ailadeiladu ymddiriedaeth yn yr awdurdodau.

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Wrth gwrs, fel llawer o bobl yng Nghymru, rwy’n siomedig ynglŷn â’r penderfyniad, ond, yn y pen draw, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw plismona. Fodd bynnag, dywedodd yr Ysgrifennydd Cartref yn ei hymateb nad oedd hyn er lles y cyhoedd ehangach. Nid ydym ni, Llywodraeth Cymru, yn cytuno â'r safbwynt hwnnw. Nid ydym yn argyhoeddedig eto nad yw’r mater honedig bod yr heddlu’n gweithredu ar gyfarwyddyd ymyrraeth wleidyddol ar bolisi gweithredol—nad yw wedi’i ddangos nad oedd hynny'n wir. Mae arafu cyfiawnder yn gyfystyr â gwrthod cyfiawnder, ac rydym yn credu, o hyd, ar ôl y blynyddoedd lawer hyn, mai rheolaeth y gyfraith i wneud iawn am anghyfiawnder yw adfer hyder pobl mewn plismona ac rydym yn credu mai cynnal ymchwiliad cyhoeddus yw'r peth iawn i'w wneud.

Roedd fy nhad yno yn Orgreave ar fore 18 Mehefin 1984 ac fel llawer o bobl eraill edrychodd yn anghrediniol wrth i fôr o 8,000 o swyddogion yr heddlu wahanu—llawer ohonynt, wrth gwrs, mewn offer terfysg llawn gyda tariannau hir yn gwahanu’n sydyn i adael marchoglu drwodd i hela glowyr, fel fy nhad, yn gwisgo dim ond crys-T a jîns. Dim ond lwc, mewn gwirionedd, oedd hi na chafodd ei arestio gan rai o'r sgwadiau cipio gyda'u tarianau byr a’u batonau—y tro cyntaf i’r dacteg honno erioed gael ei defnyddio ar dir mawr Prydain. Rydym bellach yn gwybod, fel y dywedodd Lee Waters, bod brwydr Orgreave, a dweud y gwir—a brwydr oedd hi—y frwydr gyntaf i gael ei chynnal, mewn gwirionedd, ar ynys Prydain ers brwydr Culloden. Roedd yn weithred fwriadol o lithio a fframio—wyddoch chi, gweithred o gosb ar y cyd yn erbyn y glowyr, wedi’i chynllunio’n fwriadol at y diben hwnnw.

Yr hyn yr hoffwn ei ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet yw, yng ngoleuni’r ffaith fod Llywodraeth San Steffan wedi gwrthod cynnal ymchwiliad cyhoeddus a'r ffaith bod comisiynydd heddlu a throseddu de Swydd Efrog wedi gofyn i'r 20 o heddluoedd ar draws y DU sydd â gwybodaeth berthnasol yn eu harchifau, a fyddai'n galw cyfarfod o bedwar comisiynydd heddlu a throseddu Cymru i weld a allwn ni gydweithio, o leiaf i greu efallai ymholiad gan y bobl ac o bosibl darparu rhywfaint o adnoddau i hynny, er mwyn inni allu rhoi pwysau ar Lywodraeth San Steffan i gael yr ymchwiliad y mae ei wir angen arnom.

Yn olaf, yng ngoleuni'r ffaith bod, wrth gwrs, achos sifil wedi’i gynnal yn 1991, a gafodd ei setlo y tu allan i'r llys, ynglŷn ag arestio ar gam, ynglŷn ag erlyn maleisus ac ynglŷn ag ymosod, ac yng ngoleuni'r wybodaeth sydd wedi’i rhyddhau nawr, onid oes achos, mewn gwirionedd, i edrych ar, os oes angen, erlyniad preifat am gynllwynio i wyrdroi cwrs cyfiawnder ac am annog? Oherwydd dyna beth oedd corlannu’r glowyr i mewn i'r cae hwnnw ac agor grym llawn y wladwriaeth yn ei gynrychioli mewn gwirionedd—annog trais yn erbyn pobl nad oeddent yn gwneud unrhyw beth heblaw dilyn eu hawl gyfreithiol i streicio ac ymladd dros eu cymunedau.

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Yn gynharach, bûm yn gwylio’r cwestiynau yn San Steffan pryd y soniodd y gwir anrhydeddus Aelod Chris Bryant am lowyr o Gwm Rhondda mewn esgidiau cynfas a chrysau-T yn wynebu sgwadiau terfysg ar geffylau a oedd yn eu hela i lawr y strydoedd. Os oedd yn gamwedd bryd hynny, mae’n gamwedd heddiw. Y ffaith amdani yw bod y rhesymau a roddwyd gan yr Ysgrifennydd Cartref, rwy’n credu, yn annilys. Yr esgus oedd nad oedd unrhyw dystiolaeth, ond mae llawer o fideos, mae llawer o luniau, ac mae llawer o drawsgrifiadau treial o’r digwyddiad hwn. Y ffaith amdani yw: sut yr ydym ni’n gwybod, sut y mae'r cyhoedd yn gwybod nad oedd ymyrraeth wleidyddol yn y ffordd yr ymdriniwyd â hynny? Ni allaf sefyll yn y fan yma ac amddiffyn y polisi hwnnw; Llywodraeth y DU ddylai wneud hynny.

Mae’r comisiynwyr heddlu a throseddu ac, yn wir, comisiynydd heddlu de swydd Efrog sydd hefyd wedi cytuno a dweud y dylid cynnal ymchwiliad cyhoeddus—mae'n rhywbeth y byddaf yn ei adolygu o ran ein perthynas, ond, fel y dywedais, nid yw’r mater hwn wedi’i ddatganoli, ond mae gennym farn gref iawn yn y Llywodraeth Cymru hon.

Roeddwn mewn digwyddiad coffa ar y penwythnos gyda glowyr o Sant Ioan, Coegnant a Garth yn fy nghymuned i a glofeydd eraill a ddaeth at ei gilydd dros 100 mlynedd yn ôl i roi eu cyflogau at ei gilydd i adeiladu ysbyty cymunedol. Cawsant gyfle i siarad â mi ac roeddent yn obeithiol nad y canlyniad yr ydym wedi’i glywed yr wythnos yma fyddai’r un yr ydym wedi'i glywed. Roedden nhw’n gobeithio am o leiaf rhyw fath o ymchwiliad. Yr ofn oedd y byddai'n rhyw hanner ymchwiliad; nawr, nid oes gennym unrhyw ymchwiliad o gwbl. Fe wnaethant fy atgoffa na allwn anghofio mai cefndir y galwadau hyn am ymchwiliad oedd y bennod gywilyddus honno yn hanes y DU, pan benderfynodd Llywodraeth frwydro yn erbyn undeb a’i ddinistrio, ac wrth wneud hynny, ystyried mai difrod cyfochrog oedd y bobl a'r teuluoedd a'r cymunedau a gafodd eu dal yn y frwydr wleidyddol honno.

Rydym yn gwybod nawr mai brwydr wleidyddol oedd hi. Mae'r papurau wedi dod allan a dangos yn glir iawn bod cydgynllwynio yn wir wedi digwydd rhwng y wladwriaeth a'r heddlu er mwyn sathru ar y glowyr hyn ac ar eu cymunedau, a dyna beth yw cefndir Orgreave. Dywedasant wrthyf, 'Mae angen inni wybod, ar y diwrnod dan sylw, o dan orchmynion neu gyfarwyddiadau pwy? O dan orchymyn pwy? Pwy roddodd y gorchmynion hynny i ganiatáu i'r heddlu gynnal yr erchyllterau hyn yn erbyn gweithwyr parchus a oedd yno ar y diwrnod hwnnw i geisio amddiffyn eu diwydiant, eu swyddi, eu teuluoedd, eu cymunedau? Pwy oedd mewn gwirionedd yn gyfrifol am y penderfyniadau hynny a adawodd lawer o lowyr a phobl ddiniwed eraill a oedd yn bresennol wedi’u hanafu'n ddifrifol ac wedi’u creithio am oes, yn feddyliol ac yn gorfforol? Pam nad ydynt wedi cael eu dwyn i gyfrif ryw 32 mlynedd yn ddiweddarach?' Ac ni fyddwn yn gwybod o hyd, oherwydd mae’r penderfyniad yr wythnos hon wedi golygu, o dan y Llywodraeth Geidwadol hon, na fydd ymchwiliad. Bydd yn rhaid inni aros, rwy’n amau, i Lywodraeth yn y dyfodol gynnal ymchwiliad i mewn i hyn. Ond mae angen hynny i roi’r gwir a chyfiawnder i'r bobl hynny a oedd yn Orgreave ac sy'n cydnabod na fydd hyn byth wedi gorffen hyd nes ein bod yn gwybod y gwir am bwy a wnaeth y penderfyniadau hynny, ac mae hynny yn golygu yr heddlu hefyd. Ni chaiff byth ei ddatrys hyd nes bydd gennym yr atebion i hyn, ac mae'n warth, y penderfyniad yr ydym wedi’i glywed yr wythnos hon.

Lywydd, gwelsom i gyd yr hyn a ddigwyddodd gyda thrychineb Hillsborough a faint o amser a gymerodd i’r gwir ddod allan. Mae oedi parhaus ar Orgreave yn annerbyniol. Mae'n rhyfedd iawn bod 30 mlynedd yn rhy hir i gynnal ymchwiliad i’r hyn a ddigwyddodd yma, ac eto nid yw 30 mlynedd yn ddigon hir i ryddhau papurau'r Cabinet â'r cyfarwyddiadau plismona gweithredol yn y digwyddiad hwnnw. Byddwn yn awgrymu bod yr Ysgrifennydd Cartref yn ailystyried ei barn o ran y dewisiadau sydd ganddi i'w hystyried er pennaf les dod â chymunedau ynghyd ledled y DU ac, yn enwedig, yn Swydd Efrog, oherwydd ni wnaiff hyn ddiflannu. Os oedd yn gamwedd bryd hynny, mae'n dal i fod yn gamwedd heddiw.

Nodaf fod Llafur yn dal i rygnu ymlaen â’r pwnc hwn, ac mae Plaid Cymru bellach yn eu cynorthwyo. Roedd cost ymchwiliad Sul y Gwaed bron i £200 miliwn o arian cyhoeddus—cafodd y rhan fwyaf ohono ei roi i gyfreithwyr. Roedd Orgreave 32 mlynedd yn ôl; ni fu neb farw. Pam mae Llafur a Phlaid Cymru mor benderfynol o roi mwy o arian trethdalwyr i gyfreithwyr?

Rwy’n clywed y sylwadau a wnaeth yr Aelod. Rwy’n methu â chytuno â dim o'r sylwadau a wnaeth. Dioddefodd llawer o gymunedau, cafodd pobl eu carcharu, a chafodd pobl eu gwneud yn droseddwyr. Yr hyn y dylem ni ei gofio yw nad oedd yr heddlu i gyd na’r glowyr i gyd yn bobl ddrwg. Yr hyn y mae gwir angen inni ei ddeall yw beth ddigwyddodd ar y diwrnod hwnnw. Beth oedd y cyfarwyddyd? Beth oedd y tu ôl i'r frwydr a ddigwyddodd ar y diwrnod hwnnw? Yn anffodus, mae'r sylwadau a wnaeth Gareth yn siomedig, a dweud y lleiaf. Y ffaith yw bod teuluoedd yng Nghymru, teuluoedd ledled y DU, sydd wedi dioddef ers diwrnod y frwydr honno hyd heddiw, ac mae arnom angen rhai atebion i hynny.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.