Yr eitem nesaf yw’r datganiad 90 eiliad. Datganiad cyntaf: Suzy Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddymuno pen-blwydd hapus iawn yn ddeg ar hugain i Gyfeillion Rhaeadr Aberdulais. Efallai fod yr aelodau eisoes yn gwybod am y trysor cudd poblogaidd hwn yn fy rhanbarth. Agorwyd y gwaith tun yn 1584—efallai mai dim ond Neil Hamilton a all gofio hynny, cofiwch—i doddi copr ar gyfer gwneud darnau arian i dalu am longau rhyfel i ymladd yr Armada. Aeth ymlaen i gael ei ddefnyddio ar gyfer melino, ond erbyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd yn waith tunplat pwysig a gyflogai blant mor ifanc ag wyth oed, yn anffodus. Câi ei gynnyrch ei werthu ledled y byd nes i’r Unol Daleithiau, er mwyn amddiffyn eu diwydiant ifanc eu hunain, osod tariffau enfawr ar dunplat a fewnforiwyd a seliwyd tynged y gwaith hwnnw. Mabwysiadodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol y safle gan y cyngor lleol yn 1980 ac maent wedi bod yn adfer y safle ers hynny. Mae bellach yn gartref i olwyn ddŵr fwyaf Ewrop, sy’n creu ynni gwyrdd, ac mae’r coetir o gwmpas y rhaeadr yn gartref i nythfa o ystlumod Daubenton, sy’n fy mhlesio’n fawr iawn fel un o hyrwyddwyr ystlumod y Cynulliad.

Daeth Cyfeillion Rhaeadr Aberdulais at ei gilydd yn 1987. Yn eu digwyddiad diweddar i ddathlu’r pen-blwydd, lle roedd llawer o’r aelodau gwreiddiol yn bresennol, rhoddodd y cadeirydd Bethan Healey deyrnged i weledigaethau arloeswyr fel Ivor Thorne, a oedd yn glerc i hen Gyngor Dosbarth Gwledig Castell-nedd, a’r Cynghorydd George Eaton. Yn 1989, rhoddodd y cyfeillion eu cyfraniad cyntaf i’r ymddiriedolaeth—£1,200—ond ers hynny maent wedi codi £213,000, sydd wedi cael ei wario ar waith ar y safle. Yn ogystal â gwerth cymdeithasol y cyfeillion, mae llawer ohonynt yn cyfrannu’n uniongyrchol at y gwaith hwnnw drwy wella golwg y safle, cynnal a chadw, arddangosfeydd, a hyd yn oed gweithio yn yr ystafell de, sef fy mhrofiad personol o wirfoddoli gyda’r cyfeillion. Diolch.

Vikki Howells.

Diolch, Llywydd. Ar 8 Gorffennaf 1873 gadawodd 500 o aelodau o Undeb Corawl De Cymru Aberdâr ar ddechrau eu taith i gystadlu am gwpan sialens y Crystal Palace. Roedd yr undeb, wedi’i ffurfio o leisiau o gorau o bob rhan o faes glo de Cymru, yn dychwelyd i gystadlu fel y pencampwyr ar y pryd. Yn 1872 enillasant y cwpan heb gystadleuaeth. Yn 1873 roeddent yn wynebu her gan un o gorau enwocaf Llundain, ond cawsant eu datgan yn enillwyr mewn digwyddiad bythgofiadwy i’r rhai a oedd yn bresennol. Ni ddigwyddodd cystadleuaeth 1874 ond roedd yr undeb wedi ennill y teitl ‘Y Côr Mawr’ am eu llwyddiant.

Arweinydd y côr oedd Griffith Rhys Jones, a oedd yn fwy adnabyddus fel Caradog. Cafodd Caradog ei eni’n fab i saer coed yn y Rose and Crown Inn yn Nhrecynon cyn hyfforddi a mynd i weithio fel gof. Yn gerddor dawnus, daeth Caradog o hyd i’w alwedigaeth fel arweinydd, gan ennill ei wobr gyntaf mewn Eisteddfod yn 1853 yn ddim ond 19 oed. Dros yr 20 mlynedd nesaf, tyfodd enwogrwydd a llwyddiant Caradog nes iddo gyrraedd y penllanw buddugoliaethus yn Crystal Palace. Cafodd Caradog ei gladdu yn Aberdâr, ac mae ei gerflun yn sefyll yn falch yng nghanol y dref. Ond i’r hanesydd Phil Carradice, newidiodd Caradog a’i gôr ddelwedd Cymru a’r Cymry. Gwnaethant Gymru yn wlad y gân.

Simon Thomas.

Diolch, Llywydd. Cefais fy addysg yn ysgol Caradog yn Aberdâr.

The twenty-seventh of July marks the fiftieth anniversary of the enactment of the Welsh Language Act of 1967. Although the Act is no longer in force, having been replaced by the Welsh Language Act of 1993 and the Welsh Language (Wales) Measure of 2011, the Act is significant for two main reasons. First of all, it repealed the provision in the Wales and Berwick Act of 1746 that the term ‘England’ should include Wales. This was a first step towards the restoration of a separate legal jurisdiction for Wales—a journey that we have yet to complete.

Secondly, and for the first time, the Act provided rights to Welsh speakers. The Act gave equal validity, as it was called, to the Welsh language—not equal status with English; rather, provision was made to give public bodies the right to use the Welsh language, as with English, but there was no duty on them to do that. Although this was a fundamental weakness of the Act, it was a means of setting down the principle of equality between the two languages of Wales. It’s important to see the Welsh Language Act in the context of revolutionary and civic changes in the 1960s, as part of the social change that gave rights to gay people, to women, through feminism, and to disadvantaged groups. Now, if it hadn’t been for this language Act and the work of language campaigners, we wouldn’t be meeting this week as a Parliament to discuss a nation of 1 million Welsh speakers.