Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru ac, yn wir, y Blaid Lafur yn gyffredinol, wedi bod yn feirniadol iawn o gontractau dim oriau, a hefyd cwmnïau fel Uber, y maen nhw'n dweud eu bod yn defnyddio eu telerau ac amodau i gam-fanteisio ar weithwyr. Wel, onid yw athrawon cyflenwi yng Nghymru yn aml yn yr un sefyllfa? Ceir achos a ddyfynnwyd ar wefan y BBC yr wythnos hon o Angela Sandles, sy'n athrawes ysgol gynradd gymwysedig ond, yn ystod y chwe blynedd diwethaf, mae hefyd wedi bod yn rhiant maeth, ac felly wedi bod yn athrawes gyflenwi. Dywed, ar ôl didyniadau gan yr asiantaeth y mae'n gweithio iddi, y gall gael tâl sy’n cyfateb yn fras i’r isafswm cyflog. Ac mae rhai athrawon cyflenwi yn troi at ddanfon pizza er mwyn cadw dau ben llinyn ynghyd, ac mae athrawon cyflenwi yn pleidleisio gyda'u traed ac yn gadael ac yn chwilio am waith arall. A yw'r Prif Weinidog o’r farn bod hon yn sefyllfa dderbyniol?

Nac ydw, ond nid yw hyn wedi ei ddatganoli eto. Mae hwn yn rhywbeth a fydd yn dod i ni y flwyddyn nesaf. Mae gennym ni weithgor athrawon cyflenwi, sy'n ystyried ffyrdd o wella rhagolygon cyflogaeth ac, yn wir, incwm athrawon cyflenwi, a dyna'n union yr ydym ni’n bwriadu bwrw ymlaen ag ef.

Fel y mae’n debyg y bydd y Prif Weinidog yn gwybod, telir tua £130 y dydd i athrawon cyflenwi yn Lloegr ar gyfartaledd, ond mae hynny’n £90 i £95 y dydd ar gyfartaledd yng Nghaerdydd, ac mae mor isel â £80 y dydd yn y gorllewin. Mae asiantaethau yn codi mwy ar ysgolion na’r gyfradd i athrawon ar brif raddfa 1-4, ac felly gall athrawon ag 20 mlynedd o brofiad ennill llai nag athro sydd newydd gymhwyso sydd wedi ei gyflogi'n barhaol. Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith yn ddiweddar, o ran Uber, y dylai pobl allu dibynnu ar gyflog teg waeth beth fo'u maes gwaith. Nid wyf yn credu y bydd unrhyw Aelod yn y lle hwn a fyddai’n anghytuno â hynny.

Wel, mae’n fater i'r ysgol, wrth gwrs, gan mai ysgolion sy’n cyflogi'r athrawon cyflenwi. Er mwyn newid i sefyllfa lle ceir cysondeb llwyr yn hynny o beth, yna byddai'n rhaid cymryd rheolaeth leol o ysgolion oddi wrth ysgolion. Yng Ngogledd Iwerddon, lle nad oes unrhyw LMS, ceir llawer mwy o gysondeb o ran tâl athrawon cyflenwi. Mae hwn yn fater nad yw wedi'i ddatganoli i ni eto. Byddai'n anochel y byddai newid y system oddi wrth LMS yn golygu cael deddfwriaeth sylfaenol, ac mae'r rhain yn faterion y bydd yn rhaid i'r Aelodau eu hystyried dros y misoedd nesaf. Ond, yn y cyfamser, yr hyn yr ydym ni’n bwriadu ei wneud yw defnyddio'r gweithgor yr ydym ni wedi ei ffurfio i wella amodau athrawon cyflenwi, gan ystyried ar yr un pryd y canlyniad gorau yn y tymor hwy.

Mae ysgolion yn dod o dan reolaeth awdurdodau lleol—cyfrifoldeb awdurdodau lleol beth bynnag—ac, wrth gwrs, Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol am ariannu'r ysgolion hynny ac mae ganddi awdurdod darbwyllo mawr, hyd yn oed os nad oes ganddi'r awdurdod cyfreithiol. Ymhlith diffygion eraill y sefyllfa bresennol i lawer o athrawon asiantaeth mae’r ffaith nad oes ganddynt fynediad at y cynllun pensiwn i athrawon ac, yn aml, mae eu trefniadau tâl gwyliau yn golygu bod rhan o'r cyflogau y maen nhw’n eu derbyn am wneud eu gwaith yn cael ei chadw oddi wrthynt, i'w ddychwelyd yn ystod y gwyliau fel pe byddai hwnnw’n dâl gwyliau ar ben eu cyflog arferol, sy'n gwbl anghywir. Effaith hyn, i weithwyr sector cyhoeddus yn gyffredinol, sydd wedi cael cap cyflog dros y 10 mlynedd ddiwethaf, yw bod athrawon cyflenwi wedi gwneud cryn dipyn yn waeth ac mae llawer ohonynt wedi cael toriad cyflog i bob pwrpas o hyd at 40 y cant yn y 15 mlynedd diwethaf. Hefyd, ceir cymalau mewn llawer o'r contractau cyflenwi hyn, y mae'n rhaid i chi eu derbyn neu ni fyddwch yn cael y swydd, sy’n dweud, 'Rwy'n derbyn na fyddaf yn cael fy nhalu yn unol â rheoliadau gweithwyr asiantaeth.' A yw Llywodraeth Cymru yn mynd i wneud rhywbeth penodol am y cam-drin hwn?

Mae'r rhain yn faterion sy'n cael eu hystyried cyn datganoli tâl ac amodau. Rydym ni’n gwybod bod ysgolion—. Dywedodd fod awdurdodau lleol yn gyfrifol. Ysgolion sy’n gyfrifol am gyflogi eu hathrawon cyflenwi ac, wrth gwrs, os bydd ysgolion yn dymuno cyflogi athrawon cyflenwi mewn ffordd wahanol, yn hytrach na mynd trwy asiantaethau, yna bydd hynny'n agored iddyn nhw. Ond gan y bydd hyn yn cael ei ddatganoli yn y dyfodol agos, mae hyn yn rhoi'r cyfle nawr i ni ymdrin â'r materion hyn, yr wyf yn gyfarwydd â nhw gan fy mod i wedi cael etholwyr yn dod i mewn i esbonio hyn i mi hefyd, mewn ffordd nad oedd yn bosibl cynt yn absenoldeb datganoli.

Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Llywydd. Dywedodd y Prif Ysgrifennydd Gwladol a'r Gweinidog dros Swyddfa'r Cabinet, Damian Green, ddoe, o ran Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), ac rwy’n dyfynnu, mae’r sôn am gipio pŵer...y tu ôl i ni.

A ydych chi'n cytuno ag ef?

Nid ydym ni mewn sefyllfa eto—wel, nid wyf i yn y sefyllfa—lle gallwn argymell i'r Cynulliad hwn y dylem ni gefnogi'r Bil ymadael. Cefais gyfarfod ag ef a chydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud bod gwell dealltwriaeth o'n penderfyniad i beidio â chefnogi'r Bil oni bai y rhoddir sylw i gipio pŵer, ac rwy’n credu ei bod yn deg dweud ei fod yn gyfarfod gwell na chyfarfodydd blaenorol. Efallai fod y fathemateg yn Nhŷ'r Cyffredin wedi ei ddeall gan Lywodraeth y DU erbyn hyn, ond nid ydym mewn sefyllfa eto lle gallwn argymell y dylid cefnogi'r Bil. Mae angen i ni weld camau gan Lywodraeth y DU nawr i wneud yn siŵr bod y camau cipio pŵer hynny’n cael eu dileu.

Wel, mae'n galonogol clywed eich bod chi wedi cael cyfarfod mwy cadarnhaol, ond mae Plaid Cymru yn dal i weld bod perygl o gipio pŵer yn y Bil hwn. Mae Cymal 11 y Bil yn gosod cyfyngiadau ar y gweinyddiaethau datganoledig o ran cymhwysedd sy'n ymwneud â chyfraith yr UE, er nad dyna'r unig ran o'r Bil lle mae gennym ni bryderon, fel y gwyddoch. Roedd y cyfarfod rhwng Theresa May a Jean-Claude Juncker neithiwr o bwysigrwydd hanfodol i Gymru. Hyd yn oed yn fwy na'r Bil ymadael yr wyf wedi ei grybwyll, mae telerau gadael yr UE o ran masnach yn hanfodol o ran swyddi Cymru. Neithiwr, fodd bynnag, ni chafwyd unrhyw gynnydd. Mae'r cyfaddefiad bod angen i drafodaethau gyflymu, yn fy marn i, yn arwydd o'u methiant hyd yn hyn. A wnewch chi gydnabod bod gadael yr UE heb gytundeb yn wirionedd ac, os bydd hynny'n digwydd, y byddai'n newyddion drwg ar gyfer swyddi yng Nghymru, ar gyfer ffermio yng Nghymru ac ar gyfer masnach Cymru?

Mae'n bosibilrwydd sy’n peri pryder eithriadol. Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, dim cytundeb yw’r cytundeb gwaethaf. Byddai gadael o dan amgylchiadau anhrefnus yn ddrwg i bawb. Y pryder sydd gen i yw na fydd cynnydd digonol erbyn mis Mawrth 2019 fel mai dim cytundeb fydd y safbwynt diofyn. Mae hynny'n rhywbeth y mae hi a minnau o’r un safbwynt yn union yn ei gylch, o ran dweud y byddem ni’n gwrthwynebu hynny. Mae'n hollbwysig bod cytundeb ar y bwrdd sy'n galluogi busnesau Cymru i gael mynediad at y farchnad sengl ar yr un telerau ag ar hyn o bryd.

Os ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, bod gadael yr UE heb gytundeb yn wirioneddol bosib ac y byddai, yn wir, yn newyddion drwg i Gymru, yna y cwestiwn amlwg nesaf sydd gen i i chi yw beth ydych chi'n mynd i wneud am hynny. Sut mae Llywodraeth Cymru yn paratoi ar gyfer pob sefyllfa Brexit bosibl? Byddwch yn ymwybodol bod Undeb Amaethwyr Cymru wedi rhoi ei gefnogaeth ddoe i aros yn y farchnad sengl a'r undeb tollau, a dywedasant ei bod yn amhosibl dadlau yn erbyn y dystiolaeth sy'n cefnogi'r safbwynt hwnnw. Dim ond mater o amser yw hi nawr cyn i sectorau eraill eu dilyn. Dywedodd eich Llywodraeth ym mis Gorffennaf bod busnesau'n canolbwyntio mwy ar y tymor byr gan fod cymaint o ansicrwydd ynghylch y cytundeb terfynol hwnnw. Ni allech ychwaith ddarparu data o ran faint o fusnesau yr oedd eich Llywodraeth wedi bod mewn cysylltiad â nhw ynghylch cefnogi Brexit. A allwch amlinellu nawr y camau pendant yr ydych chi’n eu cymryd i baratoi economi Cymru ar gyfer pob sefyllfa Brexit bosibl, ac a wnewch chi dderbyn ei bod yn ddyletswydd arnoch i sicrhau nad yw economi Cymru yn camu’n ddifeddwl i argyfwng economaidd peryglus?

Mae gennym ni weithgor gadael yr UE sy'n gweithio ar wahanol sefyllfaoedd, ond mae'n rhaid i mi ddweud y byddai dim cytundeb—nid oes unrhyw liniaru rhag dim cytundeb. Nid oes unrhyw beth yn llythrennol y gallwn ei wneud yn y tymor byr os gwelwn nad oes unrhyw gytundeb. Yn y tymor hwy, mae'n bosibl chwilio am farchnadoedd newydd, ond, yn yr amserlen yr ydym ni’n sôn amdani, mae'n amhosibl. Os edrychwn ni ar ffermio, yn enwedig defaid—. Mae ffermio llaeth mewn sefyllfa sy’n llai agored i niwed, ond mae ffermwyr defaid yn arbennig—mae ffermwyr defaid yn wynebu ergyd driphlyg, i bob pwrpas, o (a) canfod bod yr hyn y maen nhw'n ei gynhyrchu 40 y cant yn ddrytach yn eu prif farchnad darged erbyn hyn, (b) gweld marc cwestiwn ynghylch eu cymorthdaliadau ar ôl 2021, ac (c) cytundeb masnach rydd posibl gyda gwlad arall â diwydiant cig defaid mawr fel Seland Newydd, er enghraifft, a ganiateir wedyn i ddod i'r DU heb unrhyw gyfyngiad o gwbl. O dan yr amgylchiadau hynny, ni waeth faint o gymhorthdal y gellir ei roi ar gael i ffermwyr, ni fydd modd gwerthu llawer o'r hyn y maen nhw’n ei gynhyrchu, a dyna pam mae'n bwysig dros ben bod ein ffermwyr defaid, ein gweithgynhyrchwyr, yn gallu cael mynediad at y farchnad sengl yn yr un ffordd ag y maen nhw nawr. Mae'n berffaith bosibl gadael yr UE ac eto dal i gael mynediad at y farchnad sengl. Mae Norwy wedi ei wneud; mae Norwy yn wlad ardal economaidd Ewropeaidd. Roedd Nigel Farage ei hun yn defnyddio Norwy fel enghraifft o'r hyn y gallem ni ei fod, ac yn yr ystyr hwnnw, os nad mewn ychydig iawn arall, mae'n iawn, oherwydd y peth olaf yr ydym ni eisiau ei weld yw dim cytundeb, gan nad oes unrhyw fath o baratoad a all baratoi economi Cymru ar gyfer yr hyn sy’n siŵr o fod yn newyddion drwg os na allwn ni gael mynediad priodol at y farchnad lle’r ydym ni’n gwerthu bron i ddwy ran o dair o'n nwyddau.

Arweinydd yr Wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Prif Weinidog, pam nad yw Llywodraeth Cymru yn defnyddio gwybodaeth economaidd, ac, yn bwysig, tablau mewnbwn ac allbwn, wrth lunio polisi a phenderfynu ble i gefnogi economi Cymru?

Rydym ni’n gwneud hynny.

Mae'n rhaid i mi ddweud nad ydych chi’n defnyddio gwybodaeth economaidd na thablau mewnbwn neu allbwn. Nid wyf wedi gallu dod o hyd i academydd, gŵr na gwraig fusnes—nid oes neb a all gefnogi'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud, Prif Weinidog. Os edrychwch ar fodel yr Alban, mae ganddyn nhw uned benodol ym Mhrifysgol Strathclyde a sefydlwyd ganddyn nhw rai blynyddoedd yn ôl sy'n llywio polisi Llywodraeth yr Alban am allbwn yr economi, am greu swyddi, ac, yn anad dim, am y gefnogaeth sydd ei hangen ar yr economi yn yr Alban. Rwy’n pryderu am ddiffyg difrifoldeb eich ateb, yn enwedig pan edrychwch chi ar yr heriau y mae economi Cymru yn eu hwynebu. A wnewch chi ailystyried yr ateb yr ydych newydd ei roi? Oherwydd gallaf ddweud wrthych beth sydd ei angen ar economi Cymru—wrth ddatblygu polisi a chymorth newydd i economi Cymru, mae angen data cadarn, gwybodaeth dda a dealltwriaeth o sut mae'r economi yn gweithio. A chyfeiriaf eto at eich honiad eich bod chi'n dweud, 'ydym', pan, mewn gwirionedd, o'i gymharu â'r hyn y mae’r Alban yn ei wneud, gydag uned benodol ym Mhrifysgol Strathclyde, nid oes gennych chi ddim byd tebyg i gymharu â hynny.

Yn gyntaf oll, y peth gwaethaf i economi Cymru fyddai Brexit anhrefnus; dyna'r peth gwaethaf oll. Mae gennym ni brif economegydd sy'n cynghori'r Llywodraeth. Rydym ni’n ymgynghori â busnesau trwy gyrff fel y Cyngor Datblygu’r Economi, ac yn y modd hwnnw, mae gennym ni’r wybodaeth sydd ei hangen arnom i symud economi Cymru yn ei blaen. Ond mae'n siarad fel pe na byddai gennym ni unrhyw beth o ran cyngor. Mae gennym ni brif economegydd ac adran sy’n rhoi cyngor i ni.

Prif Weinidog, ceir dealltwriaeth dda o wybodaeth economaidd a thablau mewnbwn ac allbwn yn natblygiad polisi cyhoeddus ar hyd a lled Llywodraethau ledled y byd. Roedd yn gwestiwn cymharol syml yr agorais y gyfres hon o gwestiynau ag ef. Pan edrychwch chi ar yr heriau y mae economi Cymru yn eu hwynebu—gan roi Brexit o’r neilltu—o ran awtomeiddio, er enghraifft, y mae un o'r rheini ar eich meinciau cefn wedi tynnu sylw ato dro ar ôl tro yn y Siambr hon, erbyn 2025, byddwn yn colli 15 y cant o'r swyddi yn y gweithle fel yr ydym ni’n eu deall nhw heddiw. Erbyn 2035, disgwylir y byddwn yn colli 35 y cant o'r swyddi yn y gweithle fel yr ydym ni’n eu deall nhw heddiw; mae 2035 18 mlynedd yn unig i ffwrdd. Nid oes gennych chi unrhyw allu—ac ailadroddaf hyn—nid oes gennych chi unrhyw allu i ddefnyddio'r dulliau y mae Llywodraethau eraill yn eu defnyddio ar hyd a lled y byd ac, yn arbennig, mewn cyd-destunau datganoledig, fel yr Alban. A wnewch chi gomisiynu uned yma yng Nghymru i gefnogi datblygiad polisi cyhoeddus ar bolisi mewnbwn ac allbwn ar gyfer gwybodaeth economaidd, Prif Weinidog?

Wel, unwaith eto, fel y dywedais, mae gennym ni’r cyrff sydd wedi cael eu sefydlu i weithio gyda diwydiant. Mae Diwydiant Cymru yn enghraifft arall o hynny. Mae gennym ni brif economegydd ac economegwyr eraill sy'n gallu cefnogi'r hyn yr ydym ni’n ei wneud. Mae gennym ni Sefydliad Polisi Cyhoeddus Cymru hefyd, sy’n gyfrifol am ystyried materion wrth iddynt godi a rhoi cyngor i ni. Mae’r mewnbwn academaidd hwnnw i lunio polisi gennym ni. Mae'n ymddangos ei fod yn rhoi'r argraff nad oes gennym ni unrhyw ddata economaidd o gwbl na chyngor sy'n cynghori ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud. Nid yw hynny'n gywir ac, fel y gwelwn o'r ffaith fod diweithdra ar lefel isel a bod buddsoddiad uniongyrchol tramor ar lefel uchel iawn, mae'r wybodaeth yr ydym ni’n ei chael yn amlwg yn iawn cyn belled ag y mae'r penderfyniadau yr ydym ni’n eu gwneud yn y cwestiwn.