Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiadau 90 eiliad a’r datganiad 90 eiliad cyntaf heddiw yw Darren Millar.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae dydd Mawrth nesaf, 31 Hydref yn nodi pum canmlwyddiant genedigaeth y diwygiad Protestannaidd, y dydd pan hoeliodd Martin Luther, mynach Awstinaidd, y 95 pwnc sydd bellach yn enwog at ddrws Eglwys y Castell yn Wittenberg. Er mai protest yn erbyn rhai o gredoau a gormodedd yr Eglwys Gatholig ar y pryd oeddent yn bennaf, daeth y pynciau’n gatalydd i’r mudiad a newidiodd y byd, a buasai’r anghydffurfiaeth a hyrwyddai yn lledaenu fel tân gwyllt trwy Gymru yn y pen draw. Cadarnhaodd y diwygiad y syniad y dylai’r Beibl fod ar gael mewn iaith bob dydd ac nid Lladin yn unig. Roedd yn hyrwyddo rhyddid cred grefyddol drwy herio awdurdod arweinwyr eglwysig llygredig, a hyrwyddai’r gred mai’r unig ffordd o gael achubiaeth oedd drwy ffydd unigolyn yn Iesu Grist, nid drwy weithredoedd da, penyd nac ymyrraeth clerigwr crefyddol.

Nid oedd popeth yn rhwydd. Mae rhai o gredoau Luther, a bod yn onest, yn ffiaidd a dychwelodd llawer o’r diwygwyr cynnar at arferion a oedd yr un mor llygredig â’r rhai roeddent yn protestio yn eu herbyn. Eto i gyd, er gwaethaf hyn, mae’n amhosibl lleihau’r effaith gadarnhaol a gafodd gweithredoedd Luther 500 mlynedd yn ôl a’r effaith a gawsant ac y maent yn parhau i’w chael yng Wittenberg, Cymru a’r byd.

Rwyf am gloi gyda geiriau’r Athro Sarah Williams o Goleg Regent yn Llundain:

Os ydym yn credu bod pob bod dynol yn cael eu creu’n gyfartal, eu bod yn rhydd i weithredu yn ôl cydwybod, i siarad yn rhydd, i gael eu trin yn deg gerbron y gyfraith; os ydym yn credu y dylai rheolwyr ufuddhau i’r un deddfau â’u dinasyddion, y dylid gwrthwynebu gormes; y dylai arweinwyr gael eu dwyn i gyfrif, y dylid goddef gwahaniaethau mewn cymdeithas sifil—yna mae’r Diwygiad Protestannaidd yn rhywbeth sy’n rhaid i ni ei ddathlu.

Yr wythnos ddiwethaf, roeddwn wrth fy modd yn cael mynychu canolfan ddinesig Merthyr Tudful ar gyfer ailgysegru’r plac sy’n anrhydeddu gwirfoddolwyr o’r dref a ymunodd â’r brigadau rhyngwladol i ymladd ffasgiaeth yn Sbaen—brwydr y gobeithient y buasai’n achub democratiaeth Sbaeneg ac yn osgoi rhyfel byd. Mynychwyd y digwyddiad gan berthnasau i’r gwirfoddolwyr ac roedd yn deimladwy i wrando ar eu straeon am yr ymrwymiad a wnaed gan aelodau o’u teuluoedd ac i glywed am y risgiau a’r peryglon a wynebai’r gwirfoddolwyr wrth iddynt deithio i’r rheng flaen ar gyfer y frwydr yn erbyn Franco a’r ffasgwyr. Ni ddychwelodd rhai ohonynt.

Yn dilyn yr ailgysegriad cafwyd darlith goffa flynyddol S.O. Davies, a drefnwyd gan Gyngor Undebau Llafur Merthyr Tudful. Cyflwynwyd y ddarlith gan hanesydd lleol, Huw Williams. Roedd darlith Huw yn ein hatgoffa o’r gwreiddiau dwfn, rhyngwladol a geir mewn cymunedau ar draws Merthyr Tudful. Roedd hyn, wrth gwrs, yn cynnwys pobl o dras Sbaeneg a oedd wedi dod i Ferthyr Tudful i weithio pan oedd cyflogaeth ar ei anterth—a dychwelodd rhai ohonynt i Sbaen yn ddiweddarach i ymladd ochr yn ochr â’r brigadau rhyngwladol. Felly, mae’r plac hwn yn cysylltu un rhan o dreftadaeth wleidyddol gyfoethog Merthyr Tudful â digwyddiadau yn Sbaen yn y gorffennol, ac yn wir, yn y presennol. Mae’n ein hatgoffa ni i gyd na ddylem byth anghofio ein hanes.

Heddiw, mae pennau doeth yn Sbaen a Chatalonia yn meddwl yn ofalus am eu hanes ar hyn o bryd, ac felly, rwy’n gobeithio ein bod yn cofio’r rhan bwysig hon yn ein hanes drwy gydnabod aberth y rhai hynny o Ferthyr Tudful ac ar draws Cymoedd y de a wirfoddolodd ar gyfer y brigadau rhyngwladol i ymladd dros ddemocratiaeth ac yn erbyn ffasgiaeth yn Sbaen. ‘No pasarán.’

Cynhaliwyd yr Uwchgynhadledd Lysiau ar yr un pryd ddoe yn yr Alban, Lloegr ac yma yng Nghymru yn y Pierhead. Ei nod yw newid ein system fwyd gamweithredol. Mae’r rhan fwyaf o bobl wedi clywed am 5 y dydd, ond ychydig mewn gwirionedd sy’n ei gyflawni. Dylai llysiau fod yn un rhan o bump o’n siopa; rydym yn prynu llai na hanner hynny. Mae bwydydd sy’n llawn siwgr, braster, a halen yn cael eu pentyrru’n uchel a’u gwerthu’n rhad, tra bo rhai cymunedau heb ffrwythau a llysiau’n agos iddynt. Mae’r diwydiant hysbysebu yn ceisio targedu plant gyda grawnfwydydd, diodydd a bisgedi sy’n llawn siwgr ac 1.2 y cant yn unig o hysbysebu sy’n cael ei wario ar hyrwyddo llysiau. Nid yw’n syndod nad yw bron i 80 y cant o blant pump i 10 oed yn bwyta digon o lysiau i gadw’n iach, ac mae’r ffigur yn codi i 95 y cant ymhlith plant 11 i 16 oed. Mae hynny’n cynyddu’r tebygolrwydd o ordewdra, diabetes, clefyd y galon a chanser.

Mae’r addewidion a wnaed ddoe yn cynnwys gwneud cynghorau Birmingham, Brighton, Redbridge a Chaerdydd yn arloeswyr llysiau fel bod tyfu a bwyta llawer o lysiau yn weithgaredd normal. Mae Lantra a Puffin Produce yn gweithio ar gynllun i gynyddu cynhyrchiant llysiau Cymru 50 y cant erbyn 2020. Mae Castell Howell yn hybu gwerthiannau llysiau ac yn rhoi mwy o lysiau yn eu prydau parod. Mae Lidl, Tesco, Sainsbury a Co-op i gyd am roi dau lysieuyn yn eu prif brydau i gyd, a bydd Greggs yn rhoi llysiau ym mhob cawl sydd ganddynt ac o leiaf hanner eu brechdanau. Bydd Prifysgol Metropolitan Caerdydd yn cynnwys dau lysieuyn yn hytrach nag un yn ei ffreuturau heb gost ychwanegol, a bydd Charlton House yn treialu llysiau rhad ac am ddim i fyny’r grisiau ar ddydd Gwener. Fy ngweledigaeth Pys Plîs i Gymru yw llysiau blasus, hygyrch a fforddiadwy, lle y mae bwyta llawer ohonynt yn normal.