4. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran atal unigrwydd ac unigedd cymdeithasol? OAQ52064

Byddwn yn cyflawni ein hymrwymiad o gynhyrchu strategaeth erbyn mis Mawrth 2019. Gan adeiladu ar waith ymchwiliad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon i unigrwydd ac arwahanrwydd, rydym ni'n ymgysylltu'n eang â rhanddeiliaid, gan gynnwys Llywodraethau'r Alban a'r DU, i'n helpu i bennu'r cyfeiriad a fydd yn ysgogi ein gwaith.

Diolch, Prif Weinidog. Gall unigrwydd ac arwahanrwydd effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg yn ein bywydau. Mae'n fater iechyd y cyhoedd arwyddocaol a gwyddom y gall fod mor niweidiol ag ysmygu 15 o sigaréts y dydd. Cynhaliais drafodaeth bwrdd crwn gydag Age Cymru yn fy etholaeth i fis diwethaf ynghylch mynd i'r afael ag unigrwydd, ac un enghraifft dda yw gwaith Ffrind i Mi ym Mwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan. Maen nhw'n gweithio i baru cartrefi gofal ac ysgolion, ac mae'r buddion yno yn amlwg i bawb eu gweld. Pa ran all Llywodraeth Cymru ei chwarae i gefnogi mentrau fel hyn, sy'n dod â phob cenhedlaeth ynghyd ac yn mynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd ledled Cymru?

Mae Ffrind i Mi yn brosiect ardderchog, wrth gwrs, a ddatblygwyd gan fwrdd Aneurin Bevan. Rydym ni'n gwybod, pan fo pobl yn unig, nad yw'n gwestiwn o'r ffaith nad oes ganddyn nhw gwmni a'r synnwyr o arwahanrwydd yn unig, ond mae'n effeithio ar iechyd pobl. Dyna pam, yn amlwg, fel bwrdd iechyd, y mae'n briodol cymryd rhan yn y gwaith o wneud yn siŵr bod unigrwydd fel mater yn cael sylw.

Gallaf ddweud wrth yr Aelod ein bod ni wedi comisiynu gwaith ymchwil ar 23 Ebrill yn ystyried egwyddorion sylfaenol dulliau gwirfoddoli cymunedol cynaliadwy i fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol ymhlith pobl hŷn. Nid dyma'r teitl mwyaf bachog a ddyfeisiwyd gan y Llywodraeth erioed, efallai—serch hynny, mae'n esbonio'r hyn y mae'n mynd i'w wneud. Mae hwnnw yno, wrth gwrs, i'n galluogi i ddarganfod beth yw'r ffyrdd mwyaf effeithiol o fynd i'r afael ag unigrwydd mewn gwirionedd, i wneud yn siŵr bod yr hyn a ddatblygir yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod mor effeithiol ag y gall fod.

Mae Ffrind i Mi, yn wir, yn ddatblygiad ardderchog, Prif Weinidog. Yn wir, y mis nesaf, byddwch yn cydnabod ac yn talu teyrnged i waith Mary Adams, sy'n un o'm hetholwyr i yn y gorllewin, am y gwaith y mae hi'n ei wneud drwy'r prosiect RotaKids a gefnogir gan y Clwb Rotari. Mae RotaKids yn treulio amser gyda phobl â dementia, gyda phobl sy'n dioddef o unigrwydd ac sy'n teimlo'n gwbl ar wahân, er mwyn dod â rhywfaint o'r rhyddhad hwnnw i rai o oriau eu diwrnodau.

Mae'r prosiectau hyn yn gwbl hanfodol, ac eto, yn yr adroddiad pwysig iawn hwnnw gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, dim ond yn rhannol y derbyniodd y Llywodraeth un o'r argymhellion. Yr argymhelliad i ofyn am gyllid tair blynedd ar gyfer prosiectau fel hyn er mwyn sicrhau bod ganddyn nhw gyfle i ymsefydlu yn y gymuned leol a dod yn hunan-gynhaliol oedd hwnnw. A wnewch chi weithio gyda'ch Ysgrifenyddion dros iechyd, gofal cymdeithasol a chyllid wrth i chi gynnal yr adolygiad hwn er mwyn sicrhau ein bod ni'n ystyried hyn, gan nad yw'r  holl brosiectau hyn yn werth dim os byddan nhw'n diflannu ar ôl blwyddyn? Mewn gwirionedd, maen nhw'n gadael trywydd gwirioneddol drist o bobl ar eu hôl, yr oedd ganddynt rywbeth ar un adeg ond na allant gael mynediad at wasanaeth hanfodol iawn mwyach.

Mae'n her mewn Llywodraeth i geisio darparu cyllid refeniw tair blynedd pan fo'n rhaid datblygu ein cyllideb ein hunain—o reidrwydd, oherwydd y grant bloc yr ydym ni'n ei gael—yn unol ag amserlen fyrrach yn aml. Mae honno'n broblem a fu gennym ni erioed—nid pwynt gwleidyddol yr wyf i'n ei wneud yw hwn—ond, serch hynny, mae hynny'n wir. Ond, ydym, cyn belled â phosibl, rydym ni'n ceisio sicrhau nad ydym yn gweld cyllid refeniw ar gyfer sefydliadau yn diflannu ar ôl cyfnod penodol o amser. Pan fo hynny'n digwydd, ac mae wedi digwydd, rydym ni'n ceisio gweithio gyda nhw—rydym ni'n eu hannog i weithio gyda ni i ystyried atebion ariannu cynaliadwy mewn mannau eraill. Gwn fod rhai sefydliadau fel Men's Sheds—ymwelais ag un yn eich etholaeth chi, a dweud y gwir, yn Noc Penfro—sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran mynd i'r afael ag unigrwydd ymhlith dynion sydd wedi colli eu partneriaid.

Ie, dyna ydy'r pwynt sylfaenol yn deillio o'n hadroddiad ni fel pwyllgor iechyd. Yn bellach i'r esiamplau rŷm ni wedi'u clywed, sydd hefyd, wrth gwrs, yn mynd i fod yn fregus o ran ariannu tymor hir, ydych chi'n credu y dylech chi, fel Llywodraeth, fod yn rhoi mwy o eglurder a mwy o flaenoriaeth i'r pwynt sylfaenol yma—nid yn unig clodfori'r gwasanaeth ond hefyd dweud rhywbeth ynglŷn â'r sicrwydd tymor hir ariannol?

Ie, dyna beth yw'r broblem, onid yw e? Mewn sefyllfa lle mae maint yr arian yn cwympo bob blwyddyn, mae fe'n anodd rhoi unrhyw fath o addewid yn y ffordd yna achos y ffaith nad yw'n glir faint o arian fydd ar gael i'r Llywodraeth. Lle rŷm ni'n gallu gwneud hynny, rŷm ni'n ceisio gwneud hynny. Ond, i fod yn honest, mae fe'n anodd rhoi addewid yn y ffordd yna i bopeth, achos y ffaith rŷm ni'n gwybod bod y gyllideb yn cwympo o flwyddyn i flwyddyn.