6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth y GIG ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn y system cyfiawnder troseddol? OAQ52678

Rydym ni'n cydnabod bod problemau iechyd meddwl yn fwy cyffredin ymhlith troseddwyr na'r boblogaeth yn gyffredinol, ac rydym ni'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid, gan gynnwys Carchardai a Gwasanaeth Prawf Ei Mawrhydi a heddluoedd yng Nghymru, i ddarparu cymorth iechyd meddwl i bobl yn y system cyfiawnder troseddol.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn ystod fy ngwaith diweddar gyda gwasanaethau iechyd ym Merthyr Tudful a Rhymni, cefais fy nharo gan y nifer uchel o achosion o broblemau iechyd meddwl ymhlith pobl mewn rhannau o'n system cyfiawnder troseddol, a chymerais ddiddordeb arbennig mewn faint o amser yr heddlu a oedd yn cael ei gymryd gan y ddyletswydd o ofal sydd ganddyn nhw tuag at bobl agored i niwed o'r fath. Gwn fod gennym rai mentrau anhygoel, a dweud y gwir, i helpu i fynd i'r afael â hyn, fel y prosiect cynghorydd clinigol yn ardal heddlu Gwent, model a fydd yn cael ei gyflwyno yn ardal heddlu de Cymru yn fuan. Ond pa gamau eraill all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod noddfeydd yn cael eu darparu ar gyfer pobl â phroblemau iechyd meddwl a all, yn eu tro, helpu i ryddhau adnoddau'r heddlu ar gyfer plismona rheng flaen?

Mae plismona, wrth gwrs, yn wasanaeth nad yw wedi ei ddatganoli; mae darpariaeth iechyd meddwl wedi ei datganoli. Mae'n iawn i ddweud yn 2017 yr ehangwyd pwerau'r heddlu er mwyn cynorthwyo pobl â phroblemau iechyd meddwl, a cheir llawer iawn o weithio ar y cyd gyda'r comisiynwyr, gyda'r heddluoedd a hefyd gyda'r grŵp sicrwydd concordat gofal argyfwng iechyd meddwl, a'r grwpiau iechyd meddwl a chyfiawnder troseddol rhanbarthol. Rydym ni wedi rhoi gwerth £7 miliwn ar gael bob blwyddyn ers 2015-16 i wella'r ddarpariaeth ar gyfer pobl sydd i'w gweld mewn argyfwng. Ceir canolfan gynghori sy'n cynnig cymorth cyfrinachol 24 awr y dydd hefyd.

O ran camau gweithredu newydd, rydym ni wedi blaenoriaethu mynediad at ofal argyfwng a'r tu allan i oriau yn y gronfa gweddnewid ac arloesi iechyd meddwl, ac rydym ni wedi derbyn cynigion sy'n cynnwys tua £1 filiwn i gynorthwyo amrywiaeth o ymyraethau, i ymestyn gofal argyfwng, gwasanaethau cyswllt a brysbennu ar y stryd. Felly, byddwn yn parhau i weithio gyda'r partneriaid sydd gennym ni yn y maes hwn er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn cael eu llywio oddi wrth y system cyfiawnder troseddol a thuag at wasanaeth sy'n fwy priodol iddyn nhw. Mae'n rhywbeth a welais ddechrau'r 1990au, pan oedd pobl yn mynd i'r carchar oherwydd yn aml iawn roeddent wedi bod mewn ysbytai seiciatrig am gyfnod hir, gadawsant, ni chawsant y cymorth yr oedd ei angen arnynt, cyraeddasant y system cyfiawnder troseddol yn y pen draw, ac mae honno'n sefyllfa yr ydym ni'n amlwg eisiau ei hosgoi yn y dyfodol.

Prif Weinidog, yn Lloegr, mae troseddwyr â phroblemau iechyd meddwl yn cael eu hatgyfeirio i wasanaethau iechyd yn rhan o ddedfrydau cymunedol, mewn ymdrech i'w llywio oddi wrth garchardai. O dan gynllun arbrofol mewn pum ardal, mae seicolegwyr a phanel yn cynnwys swyddogion cyfiawnder ac iechyd wedi bod yn darparu gwybodaeth i farnwyr neu ynadon i benderfynu ar ba un a ddylai fod yn ofynnol i droseddwyr gael triniaeth. Canfu astudiaeth ddiweddar gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder bod troseddwyr y rhoddwyd gofyniad triniaeth iechyd meddwl iddynt yn rhan o'u dedfryd yn llawer llai tebygol o ail-droseddu. A wnaiff y Prif Weinidog addo cynnal trafodaethau gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch cyflwyno cynllun tebyg yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

Nid yw hwnnw'n gynllun arbennig o newydd. Mae cynlluniau o'r math yna wedi bod o gwmpas ers blynyddoedd maith iawn o ran ceisio ymdrin â phobl nad carchar yw'r ymateb priodol ar eu cyfer pan fyddant yn canfod eu hunain yn y system cyfiawnder troseddol. Nawr, nid wyf i'n gwybod pwy sy'n ariannu'r cynlluniau hynny, pa un a ydynt yn cael eu hariannu gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder—ac nid yw cyfiawnder, wrth gwrs, wedi ei ddatganoli hyd yn hyn. Ond, yn amlwg, byddwn bob amser yn edrych ar gynlluniau arbrofol mewn mannau eraill. Fel y dywedaf, nid yw'n eglur beth mae'r cynlluniau arbrofol hyn wedi eu cynllunio i'w wneud ar hyn o bryd, ac nid yw'n eglur ychwaith pwy sy'n eu hariannu, ond pe byddai cyllid ar gael gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, wel, wrth gwrs, mae'n rhywbeth yr hoffem ni ei ystyried.

Yn amlwg, ceir cysylltiad rhwng camddefnyddio cyffuriau a phroblemau iechyd meddwl, ac, o waith ymchwil yr wyf i wedi edrych arno heddiw, byddai'n costio tua £500 miliwn i ymdrin â throseddu sy'n gysylltiedig â chyffuriau ar gyfer yr unigolion dan sylw yma yn y DU. Nawr, ceir llawer o gynlluniau atgyfeirio ar ôl arestio, ond mae'r nifer sy'n manteisio arnyn nhw yn eithaf isel. Maen nhw'n gwneud pethau fel rhaglenni cynnal methadon i leihau heroin anghyfreithlon a throseddau cysylltiedig; mae ganddyn nhw wasanaethau dadwenwyno â goruchwyliaeth feddygol a chwnsela, fel y soniwyd eisoes. Nawr, gwn nad oes gennym ni rym dros y system cyfiawnder troseddol yma yng Nghymru, er yr hoffem ni ar y meinciau hyn weld hynny'n dod yma, felly beth ydych chi'n ei wneud o ran ceisio targedu adnoddau at y rhai hynny sy'n ddibynnol ar gyffuriau yn ein cymdeithas?

Euthum allan gyda'r heddlu ym Mhort Talbot dim ond ychydig wythnosau yn ôl, ac roedd mwyafrif y bobl yr aethom ni allan i'w hasesu neu eu harchwilio ar gyffuriau, ar heroin. Mae hyn yn rhywbeth sydd o'n cwmpas bob dydd. Sut ydych chi'n mynd i'r afael â'r cynlluniau penodol hyn ac yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau eu bod nhw'n gweithio yma yng Nghymru?

Wel, mae mynd i'r afael â chamddefnyddio cyffuriau yn fater cymhleth. Rydym ni wedi ei ystyried erioed fel mater iechyd yn hytrach na'i fod yn drosedd. Mae'r cyflenwyr a'r gwerthwyr cyffuriau yn droseddwyr; mae'r defnyddwyr yn ddioddefwyr ac maen nhw'n bobl sydd angen cymorth drwy'r system iechyd yn hytrach na thrwy'r system cyfiawnder troseddol. Mae gennym ni, wrth gwrs, y strategaeth camddefnyddio sylweddau a'r cynlluniau sy'n gysylltiedig â honno, ac mae hynny'n llywio yr hyn yr ydym ni'n ei wneud o ran lleihau'r niwed sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau. O ran camddefnyddio mewn carchardai, wel, darperir y gwasanaethau yn unol â chanllawiau clinigol a chyda thimau iechyd carchardai.

Mae gennym ni raglen hefyd o'r enw cymryd adref Naloxone a ddarperir i garcharorion ar adeg eu rhyddhau mewn carchardai ledled Cymru. Mae hynny wedi helpu i dargedu marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau yn y gymuned. Cyffur yw Naloxone, wrth gwrs, sy'n gwrthdroi effeithiau gorddosio ar heroin neu, yn wir, cyffuriau morffin a'r teulu hwnnw—gorddosau o'r cyffuriau hynny—ac mae'n dod â phobl yn ôl yn gyflym iawn, mewn eiliadau, o sefyllfa lle efallai y maen nhw'n cael anhawster i anadlu, yn arbennig, ac mewn perygl o farw. Felly, gallu darparu'r cymorth ar unwaith i bobl osgoi marw o orddos o gyffuriau yw'r cam cyntaf. Yn ail, wrth gwrs, nod y strategaeth camddefnyddio sylweddau yw symud pobl ymlaen, yn yr hirdymor, oddi wrth y cyffuriau sydd wedi rheoli eu bywydau am flynyddoedd lawer.