Eitem 3 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf heddiw gan y Llywydd, Elin Jones.

100 mlynedd yn union yn ôl i'r wythnos hon, cynhaliwyd yr etholiad cyffredinol cyntaf wedi'r rhyfel ar 14 Rhagfyr 1918. Roedd Deddf Senedd (Cymhwyster Menywod) 1918 newydd gael Cydsyniad Brenhinol ar 21 Tachwedd 1918. Rhoddodd y Ddeddf yr hawl i ferched dros 21 oed sefyll etholiad i Dŷ'r Cyffredin. Yn yr etholiad cyffredinol hwnnw ar 14 Rhagfyr, safodd un fenyw o Gymru etholiad, a'i henw oedd Millicent Mackenzie. Ymgeisiodd am sedd Prifysgol Cymru fel ymgeisydd Llafur. Enillodd 20 y cant o'r bleidlais a chollodd i'r Rhyddfrydwr, Syr Herbert Lewis. Un fenyw yn unig a etholwyd yn AS yn yr etholiad hwnnw yn 1918, sef Constance Markievicz, ac fel ymgeisydd Sinn Féin, ni chymerodd ei sedd yn Nhŷ'r Cyffredin.

Pwy oedd Millicent Mackenzie, y fenyw gyntaf erioed i sefyll etholiad yng Nghymru? Yn ogystal â bod yn ymgeisydd yn yr etholiad hwnnw, roedd Millicent Mackenzie yn athro addysg yng Ngholeg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy, fel y gelwid Prifysgol Caerdydd ar y pryd. Hi oedd yr athro benywaidd cyntaf mewn unrhyw brifysgol siartredig yn y DU. Roedd yn uchel ei pharch fel academydd addysgol a hyfforddwr athrawon. Roedd Millicent Mackenzie hefyd yn swffragét flaenllaw yn ardal Caerdydd, a dyna a phenllanw hynny oedd ei hymgais i gael ei hethol yn 1918. Rhoddir cyn lleied o sylw i fenywod yn ein hanes, fel nad oeddwn wedi clywed enw Millicent Mackenzie tan fis Ionawr eleni. Ond ni ddylem adael i enw'r fenyw arloesol hon gael ei anghofio yn ystod y 100 mlynedd nesaf. Fel 27 o ACau benywaidd y Senedd hon, diolchwn ichi, Millicent, ac rydym yn sefyll ar eich ysgwyddau. Millicent Mackenzie.

Rydw i am ddefnyddio'r cyfle yma i longyfarch cymuned Llangollen ar sicrhau'r statws o fod yn gymuned ddi-blastig gan y mudiad Surfers Against Sewage. Mae'r diolch yn mynd i waith diflino gwirfoddolwyr fel Mair Davies a grwpiau lleol fel Cyfeillion y Ddaear yn Llangollen. Hon yw'r gymuned gyntaf yng ngogledd Cymru i sicrhau'r gydnabyddiaeth yma, ond mae'n dda gen i ddweud bod eraill fel Dinbych, Prestatyn, y Rhyl, Conwy, Bangor, Caernarfon ac Ynys Môn oll wedi dechrau ar y broses hefyd. Mae ganddyn nhw gynllun pum pwynt i gyrraedd eu nod, sef sefydlu pwyllgor llywio cymunedol, dechrau ar raglen addysgiadol ysgolion di-blastig, cael y cyngor tref i ymrwymo, gweithio gyda busnesau lleol, a threfnu i weithio gyda grwpiau cymunedol lleol i leihau faint o blastig tafladwy y maen nhw'n ei ddefnyddio. 

Fel rhan o'r rhaglen, mae busnesau lleol wedi addo lleihau eu defnydd o blastig mewn amrywiaeth eang o ffyrdd, o roi'r gorau i'r gwelltyn, i newid i fagiau papur, swmp-brynu, ail-lenwi cynwysyddion, cael gwared ar eitemau gweini untro, cael gwared ar gyllyll a ffyrc plastig a chael gwared ar ddeunydd pacio plastig. Mae amrywiaeth o ddigwyddiadau wedi eu cynnal yn y dref i helpu i leihau plastig, o foreau coffi i deithiau codi sbwriel a thrafodaethau grŵp i rymuso pobl eraill i newid. Ac wrth gwrs, mae sefydliadau cyhoeddus a dinesig wedi ymrwymo i'r achos, megis cyngor y dref, Cittaslow Llangollen, y siambr fasnach ac ysgolion lleol. Yn wir, bûm yn ymweld yn ddiweddar ag Ysgol y Gwernant yn y dref, ac roedd y disgyblion yno'n sôn yn frwd iawn ynglŷn â sut yr hoffent fynd i'r afael â'r defnydd o blastig untro. Felly, llongyfarchiadau i Langollen, a gadewch i ni obeithio y bydd llawer o gymunedau eraill ledled Cymru yn dilyn eu hesiampl ac yn dod yn gymunedau di-blastig.

Ar 11 Rhagfyr 1282, ar ddiwrnod oer a chaled yng Nghilmeri, lladdwyd Llywelyn ap Gruffudd neu Llywelyn ein Llyw Olaf, tywysog Cymru. Gyda'i farwolaeth ef, dan law Stephen de Frankton, un o filwyr Edward I, collodd Cymru a'i phobl eu rhyddid. Dilynodd wedyn saith canrif o ymladd yn erbyn gormes, gan ymdrechu dros hunanbenderfyniad, dros hunanlywodraeth a thros ryddid i gael bod yn wlad annibynnol. Heddiw, mae Llywelyn yn parhau i fod yn rhan greiddiol o hanes ein gwlad a chof ein cenedl. Ynddo ef oedd eginyn gwladwriaeth Gymreig sifil a gobaith dros ddyfodol gwell i'n gwlad. Mae ysbryd annibynnol Llywelyn a'r 18 o ddistaw dystion a safodd gydag ef tan y diwedd yn parhau ynom ninnau heddiw sydd yn barod i sefyll yn erbyn anghyfiawnder a thros annibyniaeth i Gymru. Cofiwn Llywelyn gan anrhydeddu ei weledigaeth drwy orymdeithio yn ein blaen tuag at greu Cymru newydd annibynnol, lle mae pob un yn rhydd. Diolch yn fawr.