Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf y prynhawn yma gan Leanne Wood.

Hoffwn dalu teyrnged i un o feibion ​​enwocaf y Rhondda, yr actor Glyn Houston, a gafodd ei eni a'i fagu y tu ôl i dŷ fy mam-gu yn Nhonypandy. Pan oedd yn blentyn, symudodd ei rieni i Lundain i ddod o hyd i waith ac i ddianc rhag y tlodi a'r diweithdra aruthrol yn y Rhondda. Ni allai ei rieni fforddio mynd â phob un o'r tri phlentyn, a chafodd Glyn ei adael ar ôl a'i fagu gan ei fam-gu, Gwenllian. Cafodd y plant eu haduno yng ngofal Gwenllian dair blynedd yn ddiweddarach mewn amgylchiadau trasig oherwydd marwolaeth gynnar eu mam.

O'r trallod hwn, cynhyrchodd y teulu nid un ond dau actor enwog, wrth i frawd hŷn Glyn, Donald, hefyd ddod yn enwog yn fyd-eang. Gwasanaethodd Glyn yn yr ail ryfel byd yn yr heddlu milwrol, ac ar ôl ymddangos yn ei ffilm gyntaf, The Blue Lamp, ym 1950, aeth yn ei flaen i serennu mewn ffilmiau fel The Cruel Sea, Turn the Key Softly, Private's Progress a Tiger Bay. Cafodd yrfa ddisglair ar y teledu hefyd. Yn 2009, derbyniodd wobr cyflawniad oes gan BAFTA Cymru, a oedd yn anrhydedd haeddiannol iawn i actor a oedd wedi cyffwrdd â bywydau cenedlaethau lawer o wylwyr ffilmiau ledled y byd drwy ei waith.

Nawr, rwy'n sylweddoli na fydd llawer o bobl ifanc heddiw yn y Rhondda wedi gweld unrhyw un o ffilmiau na rhaglenni teledu Glyn, ond hoffwn feddwl y byddent yn awyddus i wybod amdano. Mae ei yrfa yn ein dysgu y gallwch ymdopi â thrallod ar oedran ifanc, gallwch ddod o gefndir anodd, a gallwch fynd yn eich blaen i gyflawni unrhyw beth a ddymunwch os ydych yn gwneud y gwaith a'ch bod yn benderfynol.

Diolch, Glyn, am y gwersi. Cwsg mewn hedd.

Vikki Howells.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddydd Sadwrn, byddaf yn mynychu dathliadau i nodi 150 o flynyddoedd ers agor parc Aberdâr. Y parc—'parc y bobl', fel y'i gelwid ar y dechrau—oedd y parc cyhoeddus cyntaf yng Nghymru. Fe'i datblygwyd gan y bwrdd iechyd lleol, ac mae'n ymestyn dros bron i 50 erw a oedd yn arfer bod yn rhan o dir comin hynafol Hirwaun. Daeth y tir diffaith, heb ei drin a oedd o dan ddŵr hyd at eich ffêr, i fod yn dir parc a chaeau hamdden o ansawdd. Cymerodd y gwaith hwnnw dair blynedd. Cynhaliwyd yr agoriad swyddogol ar 29 Gorffennaf 1869 ar ôl gorymdaith enfawr o bwysigion a phobl leol o ganol tref Aberdâr i fynedfa'r parc. Ger mynedfa'r parc, mewn arwydd symbolaidd, camodd y pwysigion i'r naill ochr i adael i drigolion lleol gwblhau'r lap gyntaf o'r parc. Wedi'r cyfan, eu parc hwy ydoedd, a'u parc hwy ydyw o hyd.

Dros y blynyddoedd, datblygodd y parc mewn ymateb i natur ac effeithiau dynol: cychod, baddonau, ffynnon ddŵr gyhoeddus, a mwy. Yn ystod gŵyl banc mis Awst 1906, ymwelodd 30,000 o bobl â'r parc. Bob blwyddyn ers 1950 hefyd, mae'r parc wedi cynnal rasys beiciau modur rhyngwladol enwog. Mae'r rhain yn dod ag ymwelwyr o bob cwr o'r DU i Aberdâr ar gyfer yr hyn y dywedir ei fod yn un o'r llwybrau rasio gorau ac anoddaf eu meistroli. Yn 1956, cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn y parc. Mae cerrig yr Orsedd yn dal i atgoffa pobl o'r digwyddiad hwnnw.

I gloi, hoffwn dalu teyrnged i Gyfeillion Parc Aberdâr, grŵp gwirfoddol y mae eu haelodau'n gweithio'n ddiflino i wella'r parc i bawb, a gwahodd pob AC i ymuno â mi i ddathlu 150 o flynyddoedd ers agor parc y bobl.

Diolch. Rhun ap Iorwerth.

Ar 20 Gorffennaf 1969, mi laniodd dyn ar y lleuad a, 50 mlynedd yn ddiweddarach, dwi am gofio'r digwyddiad, ie, fel naid enfawr i ddynoliaeth, ond hefyd fel cam rhyfeddol yng ngyrfa dyn o Ynys Môn a oedd yn un o brif benseiri'r glaniad.

Yn Llanddaniel y ganwyd Tecwyn Roberts yn 1925. Ar ôl dechrau ei yrfa fel prentis yn ffatri awyrennau Saunders-Roe ar gyrion Biwmares, ac wedyn ennill gradd mewn peirianneg, mi aeth o draw i ogledd America i fyw. Mi wnaeth yrfa iddo fo'i hun yn y maes awyr ofod yng Nghanada, yn gyntaf, cyn ymuno â NASA yn 1959, lle cafodd ei allu ei ddefnyddio i'r eithaf wrth drio gwireddu gweledigaeth Kennedy. Fo lywiodd y gwaith o greu mission control a'i systemau cyfathrebu a rheoli newydd oedd eu hangen ar gyfer rhaglen glanio ar y lleuad.

Ar ddiwrnod y glanio ei hun, mi oedd ei rôl o'n gwbl allweddol. Fyddai Armstrong ac Aldrin ddim wedi glanio hebddo fo. Yng nghanol yr ocheneidiau o ryddhad, mi oedd yna un dyn o Sir Fôn yn gwybod bod ei waith o wedi cael ei wneud—ar wahân i gael y gofodwyr yn ôl adref, wrth reswm. Mae hi'n stori ryfeddol, a dwi'n edrych ymlaen at ddysgu mwy mewn rhaglenni arbennig efo Tudur Owen ar S4C a Radio Cymru yn y dyddiau nesaf. Mae'n addas iawn bod y cloc yn cyfrif lawr ar ddiwedd fy 90 eiliad—tri, dau, un. [Chwerthin.] Efallai fy mod i'n bersonol wedi methu tystio i'r glanio o ryw dair blynedd, ond mi oedden ni yno—mi oedd Cymru yno, mi oedd Ynys Môn yno—drwy Tecwyn Roberts, y peiriannydd o Fôn aeth â'r byd i'r lleuad.

Diolch.