Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad. Mae hi mor bwysig ein bod yn defnyddio Diwrnod Cofio'r Holocost i gofio am y rhai a gollodd eu bywydau, y bobl Iddewig, pobl Roma, pobl anabl, pobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol—unrhyw un nad oedd yn gweddu i ddelfryd y Natsïaid. Mae'n rhaid nodi'r dyddiad hwn o ryddhau Auschwitz-Birkenau bob blwyddyn i gofio, fel yr ydych chi wedi dweud, ac er mwyn dysgu oddi wrth un o'r enghreifftiau mwyaf o annynoldeb a welwyd erioed ar wyneb y ddaear hon.

Dirprwy Weinidog, rwy'n adleisio eich geiriau yn canmol Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost a'r gwaith hollbwysig y maen nhw'n ei wneud i addysgu pobl ifanc am yr erchyllterau hyn a'r gwaith allgymorth y maen nhw'n ei wneud gyda goroeswyr. Nifer o flynyddoedd yn ôl, cyfarfûm â Zigi Shipper, goroeswr o Auschwitz-Birkenau. Roedd ei stori a'i awch am fywyd, ar yr un pryd, yn bywiocáu ac yn dorcalonnus. Torcalonnus oherwydd mor ymwybodol yr oeddem ni i gyd yn yr ystafell honno o'r holl straeon na ellid eu hadrodd gan nad oedd y plant hynny wedi goroesi i'w byw nhw. Mae Zigi bellach yn 90 oed—rwy'n credu ei fod newydd gael ei ben-blwydd. Wrth i oroeswyr yr Holocost heneiddio, daw'r amser cyn hir pan na fydd neb yn dal yn fyw a aeth drwy erchyllterau'r cyfnod hwnnw.

Ni ddigwyddodd yr Holocost dros nos. Dechreuodd yn araf gydag erydiad graddol o hawliau a phedlera naratif, ni yn eu herbyn nhw—y lleill. Wrth gwrs, ymhlith yr erchyllterau roedd straeon o obaith, megis Kindertransport Syr Nicholas Winton, cynllun a sicrhaodd fod plant a allai fel arall fod wedi marw yn yr Holocost yn cael eu cludo i'r DU. Gallai Llywodraeth y cyfnod fod wedi gwneud mwy, ond diolch i Dduw fod y fenter honno a anwyd o garedigrwydd dynol a thosturi wedi achub y bywydau hynny.

Rwy'n siŵr bod y Dirprwy Weinidog yn rhannu fy mhryder bod Llywodraeth bresennol y DU wedi gwrthod derbyn gwelliant yn San Steffan yn ddiweddar a fyddai wedi gorfodi'r DU i barhau i ganiatáu i blant ar eu pen eu hunain o fewn yr UE i wneud cais am aduniad teuluol cyfreithiol yma. Rwy'n derbyn nad yw hyn yn ymwneud yn uniongyrchol â'r Holocost. Ni fyddwn yn cymharu, a dweud bod hynny yr un fath â'r Holocost, ond nid ydym erioed wedi bod yn edifar am eiliadau o garedigrwydd yn ein gorffennol, gadewch i ni barhau â'r traddodiad balch hwn. Dyna'r cyfan rwy'n ei ddweud ynghylch hynny. 

Felly, ar hynny, a gaf i ofyn pa asesiad y byddai Llywodraeth Cymru yn ei wneud o effaith y cynllun 'Kindertransport ' yng Nghymru heddiw? A pha sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y DU i erfyn arnyn nhw i sicrhau y bydd plant mudol, yn y dyfodol, yn cael ceisio lloches yma?

Dirprwy Weinidog, hefyd, mae'r datganiad yn sôn am nifer o brosiectau mewn ysgolion sydd â'r nod o fynd i'r afael â rhagfarn, ac rwy'n croesawu hynny. Ond a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried galwadau i ddysgu am yr Holocost fod yn elfen orfodol o'r cwricwlwm newydd? Mae'n rhywbeth a grybwyllwyd ambell waith yn y Siambr heddiw. Mae yna gerdd gan Primo Levi sy'n mynegi'n llawer mwy huawdl nag y gallwn i, pam y dylem ni wneud hyn. Dywed:

'Meditate that this came about: / I commend these words to you. / Carve them in your hearts / …Repeat them to your children, / Or may your house fall apart, / … May your children turn their faces from you.'

Mae'n berthnasol, rwy'n credu, dweud y bu farw Primo Levi ym 1987 a dyfarnodd y crwner mai hunanladdiad oedd ei farwolaeth. Mae ei fywgraffwyr yn priodoli'r iselder a bwysodd yn drwm arno yn ddiweddarach mewn bywyd i'r atgofion trawmatig o'i brofiadau. Dywedodd yr enillydd gwobr Nobel a goroeswr yr Holocost, Elie Wiesel ar y pryd:

Bu farw Primo Levi yn Auschwitz 40 mlynedd yn ddiweddarach.

Nid yw digwyddiadau fel yr Holocost yn cael eu rhewi mewn amser. Mae eu heffeithiau trychinebus yn parhau ac yn ymdonni drwy'r cenedlaethau. Dirprwy Weinidog, a ydych yn cytuno bod arnom ni ddyled i blant yr Holocost, Primo Leviau, Zigi Shipperau'r byd hwn, ac i genedlaethau'r dyfodol, i sicrhau na chaniateir byth i'r digwyddiadau hyn bylu yn niwl amser; na chânt fyth gilio i'r pellter, stori arswyd a ddigwyddodd i bobl wahanol mewn adeg wahanol, pan oedd pethau'n wahanol?

Mae gan Hugo Rifkind flog a gyhoeddodd yn 2015 lle mae'n dweud:

Digwyddodd yma, yn Ewrop. Yn nhiroedd soddgrythau, teis a beiciau.

Nid oedd yn bell bryd hynny, nid yw'n bell oddi wrthym nawr. O ran dyled iddyn nhw, siawns, mae'n rhaid i ni osgoi'r hen ddywediad hwnnw, y posibilrwydd ofnadwy hwnnw, fod y rhai sy'n anghofio hanes wedi eu tynghedu i'w ailadrodd.