3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ddefnyddio amcangyfrifon poblogaeth fel sail i ddyraniadau cyllid cynghorau lleol? OQ56233

Diolch yn fawr, Llywydd. Amcanestyniadau poblogaeth yw un o amrywiaeth o ddata sy’n cael eu defnyddio fel sail i fformiwla setliad llywodraeth leol. Y prif ffactor sy’n llywio gwariant gwasanaeth yw lefelau poblogaeth, lefelau amddifadedd a thrwch poblogaeth.

Wel, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, newydd gyhoeddi setliad o 2.3 y cant i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, yr ail setliad isaf yng Nghymru. Ac fel roeddech chi'n dweud nawr, mae hwnnw'n rannol seiliedig ar asesiadau newydd o boblogaeth y sir. Nawr, os ydy'r asesiadau newydd yma'n gywir, sef bod poblogaeth y sir yn statig, yn hytrach na'n codi'n sylweddol, pam fod adran gynllunio eich Llywodraeth chi yn mynnu bod y cynllun datblygu lleol yn Wrecsam yn gorfod delio â chynnydd sylweddol yn y boblogaeth? Mae yna anghysondeb difrifol yn fan hyn ar amser, wrth gwrs, pan fod angen cysondeb a chwarae teg er mwyn i gynghorau allu cynllunio at y dyfodol. Felly, efallai y gallwch chi ddweud wrthon ni, Brif Weinidog, pa adran o'ch Llywodraeth chi sy'n gywir yn fan hyn, yr adran sy'n dweud am Wrecsam fod y boblogaeth yno yn statig, neu'r adran sy'n dweud fod y boblogaeth yno'n cynyddu'n sylweddol.

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod yr Aelod yn cymysgu dau wahanol fath o gyfrifiadau at ddau wahanol ddiben, y deuir atynt mewn dwy wahanol ffordd. Y ffordd y caiff y setliad llywodraeth leol ei gyflwyno yw'r ffordd a ddisgrifiais yn fy ateb cyntaf: ceir fformiwla, cytunir ar y fformiwla gyda llywodraeth leol yma yng Nghymru, caiff y fformiwla ei dilysu yn annibynnol gan yr is-grŵp dosbarthu, sydd ag academyddion blaenllaw yn rhan ohono sy'n ardystio bob blwyddyn bod y fformiwla wedi ei chymhwyso yn deg ac yn gywir. Bob blwyddyn, ceir awdurdodau lleol sy'n eu canfod eu hunain yn ennill oherwydd y ffordd y mae ffactorau o fewn y fformiwla yn symud, a bydd awdurdodau lleol a fydd yn canfod nad ydyn nhw'n elwa yn y modd y bydden nhw yn ei ddymuno. Ond tra bod y fformiwla yn aros fel ag y mae, ac fel yr wyf i wedi ei ddweud erioed yn yr amser yr wyf i wedi bod yn gyfrifol amdani, os oes cynigion y gall awdurdodau lleol yng Nghymru gytuno arnyn nhw y maen nhw'n dymuno eu cyflwyno a fyddai'n caniatáu i'r fformiwla gael ei diwygio, yna wrth gwrs bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â hyn. Ond tra bod gan y fformiwla gefnogaeth, fel sydd ganddi, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a thra ei bod yn seiliedig ar ddata gwrthrychol, wedi'u dilysu yn annibynnol, yna mae'n rhaid i bob un ohonom ni ddysgu i fyw gyda hi yn y blynyddoedd y mae'n gweddu i ni a'r blynyddoedd pan nad yw'n gweddu i ni.

Oherwydd bod gan y fformiwla anghysondebau mor eang, mae hi angen Llywodraeth i'w harwain, oherwydd ni allwch chi byth gael cytundeb rhwng enillwyr a chollwyr o fewn CLlLC. O dan setliad llywodraeth leol dros dro Llywodraeth Cymru, mae cynghorau'r gogledd unwaith eto ar eu colled gyda chynnydd o 3.4 y cant ar gyfartaledd o'i gymharu â 4.1 y cant yn y de a 5.6 y cant ar gyfer y prif le, Casnewydd, ac fel y clywsom, Wrecsam yn derbyn dim ond 2.3 y cant. Fodd bynnag, Conwy, sydd unwaith eto yn cael cynnydd is na'r cyfartaledd, sydd â'r gyfran uchaf o'i phoblogaeth yn y grŵp oedran hynaf o holl siroedd Cymru, gydag Ynys Môn hefyd yn cael cynnydd is na'r cyfartaledd nad yw ymhell ar ei hôl hi yn y trydydd safle allan o 22, a phob sir yn y gogledd â chyfran uwch o'i phoblogaeth yn y grŵp oedran hynaf na Chasnewydd—sy'n ail o'r gwaelod—a Chaerdydd, ar y gwaelod. Sut gall eich fformiwla gyfiawnhau hyn, er gwaethaf y datganiadau a'r protestiadau wythnosol yn y Senedd hon sy'n tynnu sylw at hawliau ac anghenion pobl hŷn a'r angen i ddiwallu ac ariannu'r rhain?

Wel, Llywydd, fel y mae'r Aelod yn gwybod yn iawn, nid fformiwla Llywodraeth Cymru yw hon; dyma'r fformiwla y cytunir arni gyda llywodraeth leol yng Nghymru.

Fformiwla Llywodraeth Cymru yw hi.

A chlywaf yr hyn y mae'n ei ddweud, ac mewn gwirionedd, mae'n amharchus iawn tuag at lywodraeth leol pan fydd yn honni ei bod hi'n amhosibl iddyn nhw gyflawni swyddogaeth yn y maes hwn, felly mae'n rhaid i rywun arall ei chymryd oddi arnyn nhw. Rydym ni'n eistedd i lawr bob blwyddyn gydag is-grŵp dosbarthu, y corff o arbenigwyr sy'n rhoi cyngor i ni; mae hwnnw yn mynd at grŵp o wleidyddion, yr is-grŵp cyllid y cynrychiolir awdurdodau lleol arno o'r gogledd yn ogystal â phob man arall. Mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i argymhellion y grŵp hwnnw.

Pan oeddwn i'n Weinidog llywodraeth leol a chyllid, Llywydd, yn 2017-18, rwy'n cofio eistedd yn yr is-grŵp cyllid hwnnw pan drafodwyd adroddiad ar ddiwygio'r data gwasanaethau cymdeithasol personol. Cafodd y diwygiad hwnnw yr effaith dros ddwy flynedd o symud arian i ffwrdd o dde Cymru drefol i ardaloedd gwledig yn y canolbarth, y gorllewin a'r gogledd. Argymhellwyd hynny gan yr is-grŵp dosbarthu, ac er gwaethaf y ffaith y byddai'r rhan fwyaf o Aelodau'r is-grŵp cyllid yn gweld eu hawdurdodau eu hunain ar eu colled, fe'i cytunwyd gan y grŵp hwnnw hefyd. Dyna natur y fformiwla; rydych chi'n ei diweddaru, rydych chi'n ei diweddaru yn wrthrychol, rydych chi'n defnyddio'r data gorau y gallwch chi, ac rydych chi'n ei gweithredu, ac rydych chi'n ei gweithredu mewn ffordd nad yw'n ceisio gweld lle mae'r gweithrediad yn glanio yn ddaearyddol; rydych chi'n ceisio gwneud yn siŵr ei bod yn deg, yn wrthrychol ac yn amddiffynadwy, ledled Cymru.