2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o sut y mae rhaglen Cymru-Affrica wedi cryfhau masnach ag Affrica? OQ56759

Wel, Llywydd, rhaglen datblygu ac undod yw rhaglen Cymru ac Affrica, sy'n cyd-fynd â chyflawni nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig. Effaith ddinistriol COVID yw blaenoriaeth bresennol y rhaglen.

Diolch, Gweinidog. Fel y byddwch yn gwybod, Cymru oedd y Genedl Masnach Deg gyntaf erioed yn 2008, ac, ers 2015, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid drwy raglen Cymru ac Affrica i Masnach Deg Cymru hyrwyddo sefydliadau i ddod yn bartneriaid masnach deg a darparu allgymorth addysgol ar fanteision masnach deg. Mae Masnach Deg Cymru yn adrodd ar hyn o bryd eu bod yn gweithio gyda dim ond 30 o grwpiau masnach deg lleol, 200 o ysgolion a 18 o'r 22 awdurdod lleol. Maen nhw hefyd yn cyflogi dau aelod o staff rhan-amser yn unig. Yn un o gyfarfodydd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn 2018, adroddodd cynrychiolydd Masnach Deg Cymru ar sut yr oedd toriadau i gyllidebau wedi golygu nad oedden nhw yn darparu gwasanaethau dwyieithog addas mwyach, ac roedd toriadau i staffio wedi golygu bod eu cyswllt addysg ag ysgolion wedi gostwng yn sylweddol. Yn rhyfeddol, ar ôl 13 mlynedd o fod yn Genedl Masnach Deg, mae Llywodraeth Cymru yn dal i fod heb argyhoeddi pob awdurdod lleol i gefnogi masnach deg, ac mae Masnach Deg Cymru wedi adrodd nad ydyn nhw hyd yn oed yn monitro gwerth nwyddau masnach deg a werthir yng Nghymru. O gofio eu bod nhw mewn cysylltiad â chyn lleied o sefydliadau ac nad oes ganddyn nhw syniad o nifer na gwerth nwyddau masnach deg a werthir yng Nghymru, a all y Prif Weinidog gynnig sylwadau ar sut y mae Masnach Deg Cymru o fudd yn y pen draw i hyrwyddo masnach deg gydag Affrica ac yn cynnig gwerth am arian i drethdalwyr Cymru? Diolch.

Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac ni allaf osgoi tynnu ei sylw yn fonheddig bod eironi yn ei gwestiwn, ar ddiwrnod pan fydd Tŷ'r Cyffredin yn trafod y toriad o £4 biliwn i gymorth tramor y mae ei blaid ef wedi penderfynu ei orfodi ar rai o'r bobl dlotaf yn unman yn y byd. Ond gadewch i mi dderbyn ei gwestiwn fel ag y mae, oherwydd rwy'n credu bod y cwestiwn yn un pwysig. Mae mwy i'w wneud i hyrwyddo gwerthoedd masnach deg yma yng Nghymru. Byddai'n dda gen i pe byddai pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi ymrwymo i'r agenda honno, ac mae rhaglen Cymru ac Affrica yn sicr yn cefnogi masnach deg. Nid rhaglen fasnach ydyw; fel y dywedais, mae'n rhaglen sydd â'r bwriad o bwysleisio datblygiad ac undod rhwng Cymru a rhannau eraill o'r byd.

Ond bydd rhai ohonom ni yma wedi cyfarfod yn yr adeilad hwn Jenipher Sambazi, is-gadeirydd cwmni coffi cydweithredol o Uganda, lle ceir partneriaeth rhwng Jenipher's Coffi a sefydliadau masnach deg yma yng Nghymru, lle mae'r coed yn cael eu plannu yn y rhan honno o Uganda gan ddefnyddio rhaglen Maint Cymru, yr ydym ninnau'n buddsoddi ynddi hefyd, fel bod ffyrdd cynaliadwy o ddefnyddio cynhyrchion y plannu hwnnw, a'i wneud mewn ffordd sy'n deg i'r bobl sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw—y ffermwyr hynny o Uganda—a hefyd yn cynnig cyfleoedd i bobl yng Nghymru allu mwynhau cynnyrch gwych yr holl ymdrech honno.

Prif Weinidog, fel y cyfeiriasoch ato yn ein hymateb cyntaf, mae Cymru ac Affrica yn ymwneud â llawer mwy na masnach. Mae Oxfam Cymru, drwy eu partneriaid yn Uganda, wedi cael gwybod bod achosion COVID-19 wedi cynyddu gan dros 1,000 y cant fis diwethaf, ac mai dim ond 4,000 o bobl sydd wedi cael eu brechu yn llawn mewn poblogaeth o 45 miliwn. Sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei llais i wthio Llywodraeth y DU i rannu gwybodaeth am frechlynnau a thechnoleg sy'n achub bywydau gyda gwledydd incwm isel fel Uganda?

Wel, Llywydd, yn y swydd yr wyf i'n ei gwneud, ac yn wir yn y swyddi, rwy'n siŵr, y mae Aelodau o amgylch y Siambr yn eu gwneud, rydym ni'n cael rhai sgyrsiau anodd weithiau gydag aelodau o'r cyhoedd, weithiau gyda sefydliadau eraill. Anaml yr wyf i wedi cael sgwrs anoddach na'r un a ges i yn ddiweddar gydag is-ganghellor Prifysgol Namibia—cyfaill da i Gymru, cyfaill da i Brifysgol Caerdydd—a'r rheswm yr oedd yr alwad honno yn anodd oedd oherwydd bod yr anobaith llwyr yn apêl yr is-ganghellor i Gymru ei helpu ef a'i gyd-ddinasyddion yn Namibia yn mynd yn syth at eich calon. Roedd wedi colli 10 aelod o'i staff yr wythnos honno, a bu farw mwy cyn i'r wythnos ddod i ben. Mae saith y cant o boblogaeth Namibia yn debygol o gael eu brechu, a'r effaith syml ar eu gwasanaethau cyhoeddus yw nad oes unman i unrhyw un fynd i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Ac mae hynny'n wir nid yn unig am Namibia ond mae'n wir am Uganda a phartneriaid eraill rhaglen Cymru-Affrica hefyd.

Roedd yr is-ganghellor eisiau i mi lobïo Llywodraeth y DU i gyflymu cyflenwad y brechlyn i Namibia, ac fe wnes i hynny ar unwaith. Ysgrifennais ar unwaith at yr Ysgrifennydd Tramor a chyfleu'r sgwrs yr oeddwn i wedi ei chael a'r achos—yr achos brys—sy'n bodoli yno. Ond mae'n fwy na chyflenwi brechlyn yn unig; mae'n fater o allu ar lawr gwlad i ddarparu'r brechlyn pan fydd wedi dod i law, ac rydym ni'n ffodus iawn ym Mhrosiect Phoenix—a arweinir, fel y bydd llawer ohonom ni'n ymwybodol, gan fenyw ryfeddol, yr Athro Judith Hall o Brifysgol Caerdydd—lle mae gennym ni bartneriaid ar lawr gwlad yn Uganda ac yn Namibia hefyd. Ers hynny, rydym ni wedi bod yn gweithio i ddod o hyd i beth arall y gallwn ni ei wneud i ddarparu offer a mathau eraill o gymorth i'r partneriaid hynny sydd gennym ni y mae eu hanghenion mor daer. A gwn fod fy nghyd-Weinidog Jane Hutt yn gobeithio gallu gwneud cyhoeddiad cyn diwedd yr wythnos hon, cyn diwedd y tymor, ar y cymorth ychwanegol y byddwn ni'n gallu ei ddarparu.

Edrychwn ymlaen at y cyhoeddiad hwnnw, Prif Weinidog, gan fy mod i'n credu ei bod hi'n iawn y dylai ein pwyslais ar hyn o bryd fod ar helpu ein cyfeillion o ran sut i ymdrin â'r argyfwng COVID sy'n eu taro nhw mor ddramatig o galed. Ond roeddwn i eisiau, a diolchaf i Joel am godi'r cwestiwn hwn, codi, a dweud y gwir, y bartneriaeth rhwng gweithgynhyrchydd coffi Ferrari ym Mhont-y-clun, yn fy etholaeth i, ac yn wir Jenipher's Coffi, yr wyf i'n ei yfed fy hun yn rheolaidd yn fy mheiriant coffi bach yn y tŷ, ac mae'n enghraifft wych o sut mae rhagoriaeth gweithgynhyrchu yma yng Nghymru, gyda busnesau sy'n eiddo i Gymry, yn partneru gyda ffrindiau yn Affrica er mwyn creu sefyllfa lle mae pawb ar eu hennill, a hoffwn wybod beth arall y gallwn ni ei wneud i efelychu'r model hwnnw ar draws rhannau o Gymru. Ac a wnaiff ef ymuno â mi heddiw wrth i ni siarad yma yn y Senedd hon heddiw, i anfon ein dymuniadau gorau at y rhai yn Senedd y DU sy'n ceisio gwrthdroi'r toriadau arfaethedig i gyllideb datblygu rhyngwladol y DU? Mae'n berthnasol i'r drafodaeth yr ydym ni'n ei chael yma nawr.

Wel, Llywydd, unrhyw neges a allai fynd gan Aelodau'r Senedd hon i'r rhai sy'n cymryd rhan yn y ddadl honno wrth i ni siarad yn y fan yma ac i gryfhau dadleuon y nifer fawr o Aelodau hynny o'r Blaid Geidwadol sydd wedi siarad yn erbyn y toriadau i gymorth, unrhyw beth y gallem ni ei wneud i gryfhau eu dadleuon, byddai llawer ohonom ni yn y fan yma yn dymuno gwneud yn union hynny. Cefais gyfle i gyfarfod â Jenipher o Jenipher's Coffi yma yn y Senedd ym mis Chwefror 2020—un o'r ymweliadau olaf un a wnaed yma cyn i ymweliadau ddod yn llawer anoddach. Roedd yn fenyw ifanc ryfeddol, roeddwn i'n meddwl—a bydd eraill, mi wn, wedi cyfarfod â hi hefyd—yn ei hymrwymiad i'w hachos, ond hefyd yn ei gallu i fynegi'r gwahaniaeth y mae'r buddsoddiad—. Y buddsoddiad bach yr ydym ni'n ei wneud o Gymru; rydym ni'n rhoi symiau bach o arian ar gael, ond rydym ni'n ffodus o fod â phartneriaid yng Nghymru a thu hwnt y mae eu brwdfrydedd a'u hymroddiad yn gwneud i'r arian hwnnw weithio gymaint yn galetach nag y byddai fel arall. Ac mae'r ffermwyr coffi yn ardal Mynydd Elgon yn Uganda, drwy brosiect Coffee 2020, yn esiampl ymarferol iawn o'r gwahaniaeth y gallwn ni ei wneud, ac rwy'n credu bod y trefniant masnach deg yma yng Nghymru, sy'n cynnwys etholaeth fy nghyd-Aelod, sy'n cynnwys siop masnach deg Fair Do's yn etholaeth Gorllewin Caerdydd hefyd, yn enghraifft drawiadol ac ymarferol iawn o'r ffordd y mae arian sy'n cael ei fuddsoddi o wlad gyfoethog, yn ôl unrhyw safonau byd-eang, mewn man lle mae pobl yn ei chael hi'n anodd cael hanfodion bywyd bob dydd, yn gwneud cymaint o wahaniaeth. Ac mae'r ddadl yn Senedd y DU y prynhawn yma, Llywydd, yn cynrychioli'r peth prin iawn hwnnw mewn unrhyw Senedd—mae'n ddadl sy'n wirioneddol yn ymwneud â'r gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth i lawer iawn o bobl eraill.