Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar

Diolch. A wnaiff y Gweinidog wneud datganiad ar y gwerthusiad a gynhaliwyd gan y Comisiwn Etholiadol i gynlluniau treialu pleidleisio cynnar yng Nghymru?

Diolch am y cwestiwn. Rwyf eisoes wedi gwneud datganiad ar hynny—mae datganiad ysgrifenedig wedi cael ei gyhoeddi. Credaf ei fod yn ddatganiad a oedd yn cynnwys cryn dipyn o bethau cadarnhaol, oherwydd roedd yn dangos bod modd goresgyn llawer o'r materion technegol a'r problemau a fyddai'n deillio o system etholiadol wedi'i digideiddio a bod modd eu gweinyddu, a chredaf y byddwn yn dysgu'r gwersi hynny pan fyddwn yn ystyried y ddeddfwriaeth wrth inni ddatblygu'r polisi mewn perthynas â'n gwaith diwygio etholiadol ein hunain. Hoffwn ddweud fy mod wedi cyfarfod â'r Comisiwn Etholiadol ar sawl achlysur. Rydym wedi trafod yr adroddiad. Rwyf wedi cyfarfod â chadeirydd newydd y Comisiwn Etholiadol yn ogystal i drafod hynny, ac mae canlyniad y trafodaethau hynny wedi bod yn gadarnhaol iawn yn fy marn i. 

Diolch am yr ymateb hwnnw. Rwy'n sylwi na wnaethoch gyfeirio at yr effaith ar nifer y pleidleiswyr, wrth gwrs, sef y rheswm pennaf dros gynnal y cynlluniau treialu pleidleisio cynnar yn yr awdurdodau lleol dan sylw. Mae adroddiad y Comisiwn Etholiadol yn ei gwneud yn gwbl glir bod nifer y pleidleiswyr ym mhob un o'r pedwar awdurdod lleol—Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili a Thorfaen—wedi gostwng mewn gwirionedd; nid oedd unrhyw gynnydd o gwbl. Nid yn unig y mae wedi gostwng yn unol â'r cyfartaledd cenedlaethol; mae wedi gostwng yn is mewn gwirionedd na'r cyfartaledd cenedlaethol yn yr etholiadau awdurdodau lleol hynny a gynhaliwyd ledled Cymru. A ydych yn derbyn, felly, mai'r ffordd orau o hyrwyddo pleidleisio cynnar yw drwy'r system bresennol sydd gennym eisoes, sef pleidleisiau post—ac nad oes arnom angen y datblygiadau eraill honedig arloesol hyn y credwch fod eu hangen?

Na, nid wyf yn derbyn hynny, ac rwy'n credu bod eich cynsail yn anghywir mewn gwirionedd, oherwydd nid dangos cynnydd sylweddol yn y nifer a bleidleisiodd oedd y prif reswm dros wneud hyn, oherwydd mae treialon eraill tebyg wedi bod o amgylch y wlad sydd hefyd wedi bod yn archwilio opsiynau technolegol ac yn y blaen. Nid ydych yn newid diwylliant etholiadau a chanfyddiadau pobl—nid heb ymgyrch gyhoeddusrwydd enfawr ac nid heb gyfres gyfan o brosesau addysgol mewn rhywbeth a fyddai'n sbarduno newid cyffredinol yn y system etholiadol.

Treialon oedd y rhain, ac roeddent yn dreialon technegol iawn ac roeddent yn dreialon a oedd â ffocws sylweddol iawn ar (1) rhoi'r ddeddfwriaeth ar waith i'w galluogi i ddigwydd; yn ail, o ran y dechnoleg a'r heriau mewn perthynas â'r gofrestr etholiadol ac yn y blaen. Y gwir amdani, ac mae'n cael ei ddangos yn adroddiad y Comisiwn Etholiadol, yw eu bod yn gynhyrchiol iawn ac yn gadarnhaol iawn. I mi, dyna oedd y prif brofiad; ni chafwyd unrhyw arwydd, yn fy marn i, fod hyn am arwain at gynnydd enfawr yn y nifer sy'n pleidleisio. Mae gwersi pwysig i'w dysgu, a bydd y rheini'n bwydo i mewn i'r trafodaethau polisi a'r gwaith sy'n digwydd ar hyn o bryd ar ddiwygio ein system etholiadol.

Weinidog, roedd y treialon pleidleisio cynnar, ni waeth faint o sglein y ceisiwch ei roi ar hyn, yn drychineb llwyr. Roeddent yn costio dros £1.5 miliwn, ac roedd cost pob pleidleisiwr, i bob pwrpas, os rhannwch nifer y pleidleiswyr a fanteisiodd ar y cyfle i bleidleisio ymlaen llaw, drwy'r system newydd a dreialwyd gennych, yn £845 y bleidlais. Rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o bobl Cymru'n meddwl bod hyn yn wastraff arian enfawr a dweud y gwir ac y dylech gefnu felly ar unrhyw ffyrdd o bleidleisio ymlaen llaw a dreialwyd gennych yn gynharach yn y flwyddyn. O ystyried y costau gormodol, y gwastraff i bwrs y trethdalwr a'r ffaith na wnaeth gyflawni'r cynnydd y gwnaethoch ei nodi ac yr oeddech yn edrych amdano yn nifer y pleidleiswyr pan wnaethoch ddatganiad am y treialon pleidleisio cynnar hyn, onid ydych yn derbyn eto mai'r ffordd orau o gynyddu nifer y pleidleiswyr cynnar yw drwy'r system pleidlais bost?

Rwy'n credu bod y system bleidleisio drwy'r post yn sicr yn un system mewn amrywiaeth o ffyrdd. Un o'r manteision i ddigideiddio'r gofrestr etholiadol a chael systemau pleidleisio gwahanol yw ei fod yn gwneud pleidleisio'n fwy hygyrch wrth gwrs. Mae'n ei wneud yn fwy hygyrch i'r rhai sydd ag anabledd penodol—mae llawer mwy o opsiynau yno—ac mae'n llawer mwy cynhwysol. A pheidiwch ag anghofio, ar yr un pryd ag y câi'r cynlluniau peilot eu cyflawni, wrth gwrs, roedd systemau pleidleisio arferol—systemau pleidleisio traddodiadol—yn digwydd hefyd.

Nid wyf yn derbyn eich cynsail. Dyma ymateb Torïaidd nodweddiadol i gynlluniau peilot sydd â'r nod o foderneiddio'r system etholiadol, gan greu system etholiadol gadarn, hygyrch a modern i'r unfed ganrif ar hugain. Mae'n ymddangos imi mai agwedd y Ceidwadwyr yw gwybod pris popeth, ond gwerth dim byd o gwbl.

Bydd ein diwygio'n parhau. Bydd dadleuon pellach yn y Siambr hon. Fe gewch gyfle bryd hynny i gwestiynu ac i holi. Ond rwyf am ddweud un peth na fyddwn yn ei wneud: ni fyddwn yn dilyn y llwybr y mae Llywodraeth y DU yn ei ddilyn gyda'i Bil etholiadau, sef cyflwyno mecanweithiau sydd â'r nod o gyfyngu ar bobl rhag pleidleisio, gan newid systemau pleidleisio i'w gwneud yn fwy manteisiol i'r Blaid Geidwadol, fel y gwnaethoch gyda'r maeryddiaethau. Mae hyn yn ymwneud â ni'n mabwysiadu rôl flaenllaw yn fy marn i—rôl enghreifftiol—drwy foderneiddio ein system etholiadol a defnyddio technoleg i wneud yn siŵr fod pob cyfle yno i'r rhai sydd am bleidleisio ac annog pobl i gymryd rhan yn y system bleidleisio.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Ar 5 Gorffennaf, dywedodd y Prif Weinidog y byddai Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) yn cael ei ddefnyddio fel enghraifft ymarferol gyda Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Am y rheswm hwnnw y cafodd proses Cyfnod 1 ei hosgoi. Ddydd Llun, o flaen y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd ei fod wedi ei gyflymu yn awr er mwyn inni ddal i fyny gyda Lloegr a'r Alban, ac nad oedd yn mynd i gael ei ddefnyddio fel enghraifft ymarferol gyda Deddf marchnad fewnol y DU. Pan ofynnais iddi pa bryd y newidiwyd y rhesymeg, awgrymodd fy mod yn gofyn i chi, ac yn awr, rwy'n cael cyfle i ofyn ichi, Gwnsler Cyffredinol. Felly, pwy sy'n gywir: y Prif Weinidog, yn ôl ym mis Gorffennaf, neu Weinidog yr amgylchedd ddydd Llun?

Wel, diolch am y cwestiwn. Rwy'n falch eich bod wedi cael cyfle i'w ofyn, a'r ateb syml yw: mae'r ddau ohonynt yn gywir, oherwydd ceir dwy agwedd ar hyn. Un, wrth gwrs, yw ein bod am gyflymu oherwydd yr holl resymau sydd wedi'u hamlinellu ynghylch pwysigrwydd y Bil plastigion untro, cael hwnnw drwodd, ac wrth gwrs o ran yr amserlen sydd wedi'i gosod o fewn terfyn amser Sefydliad Masnach y Byd. Felly, mae'r holl bethau hynny'n bodoli ac yn berffaith ddilys.

Ond ceir rôl  ddilys iawn yr wyf yn ei hystyried yn fanwl iawn o ran ein her i Ddeddf y farchnad fewnol. Un o'r anawsterau sydd gennyf ynghylch gosod safbwynt clir iawn a gwneud penderfyniad clir iawn ynglŷn â pha gamau'n union y byddwn yn eu cymryd yw nad yw fy opsiwn i gyfeirio'n codi hyd nes bod y ddeddfwriaeth wedi'i phasio. Mae'n bosibl y bydd mater i'w ystyried ynglŷn ag a fyddai Llywodraeth y DU yn dewis cyfeirio hyn mewn gwirionedd. Hefyd, efallai y bydd sefyllfa wahanol mewn gwirionedd, ac yn y dyfodol heb fod yn rhy bell o bosibl, y bydd newid Llywodraeth ac y gwelwn Ddeddf y farchnad fewnol yn cael ei diddymu, a fyddai'n arbed llawer iawn o drafferth ac anghyfleustra inni.

Felly, mae'n debyg mai'r hyn rwy'n ei ddweud yw bod yr holl opsiynau hynny yno ac mae'r rhesymau am y cyflymu yno, ond maent yn ddeublyg. O ran yr union gam ymlaen a gymerwn pan fydd y ddeddfwriaeth wedi'i phasio, mae'n fater i mi ei ystyried bryd hynny ac fe fyddaf yn gwneud datganiad ar y cam hwnnw wrth gwrs.

Rwy'n falch iawn o glywed yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol, oherwydd nid dyna'r argraff a roddwyd yn y pwyllgor ddydd Llun. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi y bydd rhywfaint o bwysigrwydd polisi bob amser i unrhyw ddeddfwriaeth—ni fyddem yn pasio unrhyw ddeddfwriaeth yn y lle hwn oni bai ei bod yn bwysig. Felly, gellid defnyddio rhesymau i osgoi Cyfnod 1, neu ba gyfnod bynnag, ar unrhyw adeg. Ond mae craffu'n bwysig iawn, a bydd cael gwared â'r broses Cyfnod 1 yn y Bil hwn yn arwain at lai o ymgysylltu â rhanddeiliaid. Mae'r defnydd cynyddol o gynigion cydsyniad deddfwriaethol yn y lle hwn yn arwain at lai o graffu. Mae ymddygiad Llywodraeth San Steffan, a'r diffyg cysylltiadau rhynglywodraethol, hefyd wedi arwain at ddiffyg craffu. Nawr, mae'n gywir y dylid craffu'n iawn ar Filiau Cymru, a Biliau sy'n effeithio ar bobl Cymru, yma. Rydym wedi gweld deddfwriaeth ddifeddwl dro ar ôl tro, deddfwriaeth sy'n cael ei rhuthro drwodd yn San Steffan, sy'n gyfraith wael. Mae llai o graffu yn arwain at gyfraith wael. A ydych yn cytuno â mi, a ydych yn rhannu'r un pryder â mi ynglŷn â diffyg craffu ar gyfraith Cymru, cyfraith sy'n effeithio ar bobl Cymru? Ac os ydych yn rhannu fy mhryder, beth a wnewch i fynd i'r afael â hyn?

Wel, gwrandewch, rwyf wedi dweud sawl gwaith, ac rydych wedi fy nghlywed yn ei ddweud hefyd, am bwysigrwydd craffu, pwysigrwydd rôl eich pwyllgor, sydd, yn fy marn i, yn gwneud gwaith anhygoel o bwysig yn craffu ar ddeddfwriaeth. Fe wnaethoch fy nghlywed hefyd yn gwneud sylwadau ar yr anghysonderau a'r camweithrediadau cyfansoddiadol sy'n bodoli yn ein perthynas gyfansoddiadol â Llywodraeth y DU, mewn perthynas â'u rhaglen ddeddfwriaethol a'r effaith y mae honno'n ei chael, a'r ffordd y gall deddfwriaeth drwy broses y cydsyniad deddfwriaethol osgoi yn aml, ac mae yn osgoi mewn gwirionedd, yr hyn a fyddai'n graffu priodol ar ddeddfwriaeth. Felly, rydym yn ymwybodol o'r camweithrediadau penodol hynny sy'n bodoli.

A gaf fi ddweud, os caf gyfeirio'n ôl yn gyntaf at y Bil plastigion untro, fy mod wedi darllen trawsgrifiad o'r dystiolaeth a roddwyd? Nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth sy'n cael ei nodi yno. Rwy'n credu mai'r anhawster i eraill, wrth gwrs, yw y bydd y penderfyniad ynglŷn ag a ddylid cyfeirio'r materion tactegol a strategol ynghylch hynny yn y pen draw yn gyfrifoldeb i mi, ond na fydd yn cael ei wireddu'n llawn hyd nes i mi weld fersiwn derfynol y Bil, a hefyd hyd nes iddo ddod ataf ar gyfer yr ystyriaeth honno i weld a fyddaf yn arfer fy mhwerau i'w gyfeirio ai peidio.

Ac wrth gwrs, ar wahân i hynny oll ar hyn o bryd, mae ein safbwynt yn parhau i fod yn gwbl glir nad ydym yn credu bod Deddf y farchnad fewnol yn drech na'n pwerau a'n cyfrifoldebau datganoledig ein hunain. Roeddem wedi gobeithio'n llawer iawn cynt y byddai hynny wedi cael ei egluro ac y byddai'r Goruchaf Lys wedi manteisio ar yr opsiwn, neu'r cyfle, i egluro hynny. Nid yw wedi gwrthod ein dadleuon; yn y bôn, mae wedi dweud bod angen iddo eu hystyried pan fydd ganddo enghraifft ymarferol iddynt. Pan ddaw'r enghraifft ymarferol honno, mae angen inni fod yn barod i wneud hynny ac i gyflawni hynny. Ond bydd honno'n ystyriaeth y byddaf yn ei gwneud maes o law, pan fydd y ddeddfwriaeth wedi'i phasio. Ac wrth gwrs, byddaf yn gwneud yn siŵr fod datganiad a dadl briodol yn y Siambr hon.