Byddwn ni'n symud ymlaen yn awr i'r ddadl fer, ac felly os gall Aelodau adael y Siambr yn dawel cyn i fi alw ar Altaf Hussain i gynnig y ddadl fer. Altaf Hussain. 

Diolch yn fawr. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Joel James. Bydd fy nadl fer y prynhawn yma'n canolbwyntio ar fyw gyda chanser. 

Rydym i gyd yn gwybod beth yw'r ystadegau: bydd un o bob dau ohonom yn cael canser rywbryd yn ystod ein hoes. Roedd canser yn arfer bod yn ddedfryd sicr o farwolaeth, ond diolch byth mae mwy a mwy o bobl yn goroesi canser. Ledled y DU, mae dros 3 miliwn o bobl yn dal yn fyw o leiaf bum mlynedd ar ôl cael diagnosis o ganser. Yng Nghymru, mae 70,000 o ddynion a 90,000 o fenywod yn byw gyda chanser, ac mae disgwyl i gyfanswm y niferoedd godi i 0.25 miliwn erbyn diwedd y degawd hwn.

Cydnabyddir yn eang fod llawer o'n llwyddiant yn erbyn canser i'w briodoli i ddiagnosis cynharach. Fodd bynnag, ni waeth beth yw'r datblygiadau mewn sgrinio a thriniaethau, gall diagnosis o ganser arwain at ganlyniadau sy'n newid bywydau—canlyniadau fel problemau iechyd sy'n datblygu yn ystod triniaeth ac sy'n gallu cael effaith barhaol hyd yn oed bum mlynedd ar ôl gorffen y driniaeth.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

Mae effeithiau hirdymor yn effeithio ar iechyd corfforol a seicolegol. Rhai o'r effeithiau yw blinder, problemau symudedd, poen, bod yn brin o anadl, diffyg maeth, iselder a gorbryder. Ceir hefyd yr effeithiau hwyr i ymgodymu â hwy. Diffinnir effeithiau hwyr fel problemau iechyd corfforol neu seicolegol sydd i'w gweld chwe mis neu fwy ar ôl triniaeth a gallant effeithio ar systemau organau cyfan o ganlyniad i driniaethau canser. Mae enghreifftiau'n cynnwys gwenwyndra cardiofasgwlaidd, llai o ddwysedd esgyrn neu isthyroidedd. Prin yw'r dystiolaeth ynghylch faint o bobl yr effeithir arnynt gan ganlyniadau canser parhaol o'r fath, er i Cymorth Canser Macmillan amcangyfrif yn 2013 fod tua hanner miliwn o bobl ledled y DU wedi cael problemau iechyd ar ôl triniaeth. Disgwylir bod y nifer wedi codi'n helaeth dros y degawd diwethaf.

Yn 2015, bu Cymorth Canser Macmillan yn cyfweld pobl yr effeithiwyd arnynt gan ganser mewn astudiaeth ledled y DU i'w hanghenion gofal cymdeithasol ac emosiynol, a gwelodd fod gan 64 y cant o'r ymatebwyr anghenion cymorth ymarferol a bod 78 y cant arall o'r ymatebwyr angen cefnogaeth emosiynol yn dilyn diagnosis. Mae astudiaethau wedi profi'r effaith y gall rhagsefydlu ac adsefydlu ei chael ar y rhai sy'n byw gyda chanser.

Datblygwyd y cysyniad o adsefydlu canser yn yr Unol Daleithiau yn ystod y 1960au, ond mae'r byd wedi bod yn araf i'w fabwysiadu. Canfu astudiaeth o Ddenmarc a gynhaliwyd yn y 2000au cynnar—prosiect ymchwil FOCARE—fod goroeswyr canser Danaidd wedi profi iechyd corfforol sylweddol waeth, o bosibl fel effeithiau corfforol hwyr yn sgil triniaeth. Mae'r problemau a nodwyd gan bobl a oedd wedi goroesi canser yn awgrymu y dylai adsefydlu canser gynnwys yr agweddau hyn ar fyw ar ôl canser ac ystyried gwahaniaethau economaidd-gymdeithasol ymhlith goroeswyr canser. Awgrymai'r astudiaeth mai'r ffordd orau o fynd i'r afael â'r heriau hyn oedd mewn rhaglenni adsefydlu amlddimensiwn.

Mae gwasanaethau adsefydlu canser yn cynnwys ystod eang o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd sy'n cyflawni rolau penodol ar hyd y llwybr, megis deietegwyr, ymarferwyr lymffoedema, therapyddion galwedigaethol, ffisiotherapyddion a therapyddion lleferydd ac iaith. Maent yn darparu ymyriadau arbenigol sy'n ategu sgiliau aelodau eraill o'r tîm amlddisgyblaethol. Bydd gan wahanol gleifion anghenion adsefydlu gwahanol yn dibynnu ar fath a lleoliad eu canser, ac ar ba gam y mae. Cydnabyddir y gall gweithwyr gofal iechyd proffesiynol hefyd, yn cynnwys gweithwyr cymorth, gyfrannu at adsefydlu pobl yr effeithiwyd arnynt gan ganser. Mae rhagsefydlu'n ymestyn y gofal hwnnw hyd at ddechrau'r llwybr triniaeth.

Mae gweithgarwch corfforol wedi'i ddisgrifio fel 'cyffur rhyfeddol' nad yw wedi cael ei werthfawrogi ddigon a dylid gwneud mwy i sicrhau bod pobl sy'n byw gyda chanser yn ymwybodol o'i fanteision. Cafodd gwasanaeth Symud Mwy Macmillan ei ddatblygu i helpu pobl â chanser i fod yn fwy egnïol. Mae gwerthuso wedi dangos bod ganddo'r potensial i gefnogi pobl sydd ag ystod o gyflyrau hirdymor ac i arwain at newid ymddygiad. Gellir defnyddio'r dystiolaeth a'r mewnwelediad hwn yn awr i sicrhau bod gweithgarwch corfforol yn cael ei ystyried yn rhan annatod o ofal canser. Mae bod yn egnïol cyn, yn ystod ac ar ôl triniaeth yn ddiogel. Gall leihau blinder, lleihau gorbryder ac iselder, eich helpu i gadw at bwysau iach, cryfhau eich cyhyrau, gwella iechyd esgyrn, gwella eich ystwythder a'ch gallu i ymestyn eich cyhyrau, gwella cydbwysedd, a chynyddu eich hyder. Cafodd y dystiolaeth hon ei rhoi ar waith yn helaeth yn fy etholaeth gan Dr Rhidian Jones, a aeth ati, gyda'r cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff, i lunio rhaglen ragsefydlu ar gyfer cleifion canser yng Nghwm Taf. I ddyfynnu Rhidian,

'Rydym yn gwybod, pan fo claf yn cael diagnosis o ganser y coluddyn neu ganser yr oesoffagws, ei fod yn gyfnod hynod frawychus cyn cael llawdriniaeth fawr. Mae llawer o'r cleifion hyn heb lawer o ffitrwydd corfforol ac yn bryderus iawn wrth aros am eu llawdriniaeth; gall y ddau beth arwain at ganlyniadau gwael ar ôl llawdriniaeth. Nod y rhaglen yw gwella ffitrwydd, iechyd meddwl a phrofiad cleifion cyn eu llawdriniaeth. O ganlyniad i'r nodau cychwynnol hyn, gwelwn lai o gymhlethdodau ar ôl llawdriniaethau a thuedd tuag at arosiadau byrrach i'n cleifion yn yr ysbyty.'

Mae rhaglen Rhidian yn cael effaith ddramatig ar gyfleoedd hirdymor cleifion. Ynghyd â rhaglen adsefydlu helaeth ar gyfer canser, gallwn sicrhau nad goroesi canser yn unig y mae cleifion yng Nghymru, nid byw gyda chanser yn unig, ond byw'n dda gyda chanser. Rhaid i hynny fod yn flaenoriaeth i ni. Dyna pam fy mod am weld rhaglenni fel un Rhidian ar gael i bob claf canser yng Nghymru, a pham y mae'n rhaid inni gael rhaglenni adsefydlu canser helaeth wedi'u teilwra ar gyfer anghenion cleifion unigol.

Rhaid imi longyfarch Llywodraeth Cymru. Maent wedi mabwysiadu safbwynt cadarnhaol ar wasanaethau rhagsefydlu ac adsefydlu. Yng Nghymru, crybwyllir optimeiddio iechyd cyn triniaethau a rhagsefydlu yn glir yng nghynllun cyflawni Cymru ar gyfer canser 2016-20. Mae'n rhoi Cymru ar y blaen i wledydd eraill y DU. Deallaf gan Macmillan fod trafodaethau'n parhau gyda Llywodraeth Cymru ynghylch darparu a chyllido rhagsefydlu cynaliadwy hirdymor. Mae Macmillan wedi cynhyrchu eu fframwaith gofal sylfaenol ar gyfer canser. Mae'r fframwaith hwn yn pontio o'r ymgynghoriad cychwynnol, atgyfeirio ac ymlaen i ddiagnosis a thriniaeth a thu hwnt. Mae optimeiddio iechyd cyn triniaeth mewn gofal sylfaenol ar y pwynt atgyfeirio at archwiliad canser yn elfen allweddol yn y fframwaith hwn.

Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu'r fframwaith pan fydd yn lansio eu cynllun gweithredu gwasanaethau canser, sydd ar y ffordd. Fodd bynnag, er bod y datganiad ansawdd ar gyfer canser yn dweud bod rhagsefydlu ac adsefydlu yn rhannau allweddol o'r llwybr canser, nid yw hyn yn fy llenwi â gobaith y bydd gwasanaethau'n cael eu darparu ar lawr gwlad. Er gwaethaf ymrwymiadau yn y cynllun cyflawni blaenorol ar gyfer canser i wasanaethau rhagsefydlu ac adsefydlu, nid oedd profiad y claf ar lawr gwlad yn adlewyrchu'r cynlluniau. Mae mynediad at ragsefydlu wedi parhau'n loteri cod post gyda dros draean y cleifion yn dweud na chawsant gymorth ôl-driniaeth o gwbl.

Canfu astudiaeth yn 2020, 'Qualitative exploration of cancer rehabilitation in South Wales', nad yw adsefydlu yn elfen reolaidd o fewn y llwybr canser. Dywedodd gweithwyr gofal iechyd proffesiynol fod nifer o rwystrau i ddarparu gofal. Un o'r prif rwystrau yw nad yw adsefydlu canser yn cael ei ddarparu'n rheolaidd o fewn y llwybr canser. O ystyried pwysigrwydd gwasanaethau rhagsefydlu ac adsefydlu i gleifion canser, rwy'n annog y Gweinidog i ymrwymo y prynhawn yma i sicrhau bod gwasanaethau o'r fath ar gael ac wedi'u teilwra ar gyfer pob claf canser yng Nghymru. Diolch.

A gaf fi ddiolch i Altaf am roi munud o'i amser i mi? Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar glefyd yr afu a chanser yr afu, rwyf am dynnu sylw at rai o'r heriau sy'n wynebu cleifion canser yr afu wrth iddynt lywio llwybrau triniaeth yng Nghymru. Mae canser yr afu yn un o'r mathau mwyaf anodd i'w goroesi, ond mae ymhlith y mathau o ganser sy'n tyfu gyflymaf yn y DU, ac mae'r canlyniadau'n frawychus o wael. Dim ond 13 y cant o bobl a gaiff ddiagnosis o ganser yr afu a fydd yn goroesi am fwy na phum mlynedd ar ôl cael diagnosis. Canfuwyd bod cleifion y mae eu lefelau ffitrwydd yn isel, fel y'u haseswyd drwy brofion ymarfer cardio-pwlmonaidd, CPET, â chyfraddau marwolaethau ac afiachedd uwch ar ôl llawdriniaeth. Felly, mae potensial i ragsefydlu fel dull o wella gwerthoedd CPET ac felly, i wella canlyniadau ar ôl echdorri'r afu ar gyfer canser metastatig y colon a'r rhefr neu'r afu. Canfuwyd hefyd ei fod yn paratoi cleifion yn well ar gyfer effeithiau triniaeth ganser sy'n aml yn wenwynig ac yn anablu.

Mae canfyddiadau diweddar gan linell gymorth, grwpiau cymorth ac arolygon Ymddiriedolaeth Brydeinig yr Afu yn dangos bod llai na 10 y cant o gleifion canser yr afu yn teimlo eu bod wedi'u cyfeirio'n ddigonol at wybodaeth am eu cyflwr, ac mae llawer yn cael eu gadael yn ddryslyd ac yn ansicr ynglŷn â lle i ofyn am gyngor credadwy ar opsiynau triniaeth. Ceir gwahaniaethau hefyd o ran gofal a chanlyniadau canser yr afu ar draws y byrddau iechyd. Felly, bydd gwella mynediad at adsefydlu, gwybodaeth wedi'i phersonoli a sicrhau mynediad teg at gefnogaeth gorfforol, seicolegol a maethol i gleifion canser yr afu ar bob cam o'r llwybr triniaeth nid yn unig yn gwella profiad cleifion, ond yn y pen draw, gallai wella canlyniadau a chyfraddau goroesi i gleifion canser yr afu. Gyda hyn mewn golwg, rwy'n awyddus i wybod a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i dargedau penodol ar gyfer rhagsefydlu ac adsefydlu i helpu i wella canlyniadau ar gyfer canserau anos eu goroesi, fel canser yr afu, yng nghynllun gweithredu gwasanaethau canser y GIG sydd ar y ffordd. Diolch.

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Diolch i Altaf Hussain, sef fy nghynghorydd arbennig cyfrinachol yn y GIG, am gyflwyno'r ddadl fer hon ac am ei wahoddiad diweddar i Gwm Taf Morgannwg i gyfarfod â chlinigwyr sy'n darparu'r gwasanaethau rhagsefydlu hynny. Edrychaf ymlaen yn fawr at ein hymweliad ar y cyd fis nesaf.

Rwy'n cydnabod pa mor bwysig yw helpu pobl i baratoi ar gyfer eu triniaeth ganser ac iddynt fod yn y lle gorau posibl o ran eu cyflwr i allu gwella'n dda. Felly, mae cael eich atgyfeirio dan amheuaeth o ganser ac yna aros, yn aml mewn ofn, fel y dywedoch chi, gyda llawer iawn o ansicrwydd nes bod y profion a'r driniaeth yn dod yn ôl yn brofiad anodd iawn i lawer o bobl.

Felly, yn hytrach na gwastraffu'r amser hwn a gadael i bobl ymdopi, dyma gyfle yma i'w cael yn barod ac i'w grymuso i gymryd rhywfaint o reolaeth. Mae hyn bob amser yn rhywbeth y gallant ei wneud, hyd yn oed os yw dros ychydig wythnosau, i gael eu hunain yn barod. Gall camau gweithredu gynnwys mynd i'r afael ag effaith seicolegol diagnosis a datblygu technegau a strategaethau ymdopi. Ac fel yr awgrymoch chi, gall pobl weithio ar eu maeth a'u ffitrwydd a'u cryfder fel eu bod yn barod i wynebu eu triniaeth a gwella'r gobaith o adferiad wedyn, fel yr awgrymodd y ddau ohonoch. Felly, os gallwn ni fod wrth ochr pobl, yn rhoi cefnogaeth emosiynol iddynt, yn annog a chefnogi pobl gyda newidiadau priodol i'w ffordd o fyw, fe gânt brofiad gwell a gwell gobaith o ganlyniad da.

Mae rhagsefydlu yn galluogi pobl â chanser i baratoi ar gyfer triniaeth ganser, gan wneud y gorau o'u gallu i wrthsefyll y sgil-effeithiau. Mae tystiolaeth yn awgrymu bod rhagsefydlu'n sicrhau canlyniadau gwell gyda llai o gymhlethdodau. Pe bai modd i gyffur gyflawni effaith rhagsefydlu, mae'n siŵr y byddem yn ei roi ar bresgripsiwn, felly mae angen inni weithio gyda'n gilydd i roi'r gefnogaeth hon ar waith, a dyna pam ein bod wedi gosod disgwyliad clir iawn yn y datganiad ansawdd ar gyfer canser: mae rhagsefydlu ac adsefydlu yn rhannau allweddol o'r llwybr canser. Wedi'i gynnwys yn y datganiad ansawdd, rydym wedi cyflwyno 21 llwybr canser a gytunwyd yn genedlaethol, ac mae'r rhain yn nodi sut y dylai'r gwahanol lwybrau canser weithredu a'r hyn y dylent ei gynnwys. Maent i gyd yn cynnwys rhagsefydlu ar adegau allweddol ar y llwybr.

Rwy'n disgwyl iddo ddod yn rhan fwy cyffredin a safonol o'r llwybr canser dros y blynyddoedd nesaf, wrth i fyrddau iechyd ddatblygu ffyrdd newydd o weithio ac wrth i'r sylfaen dystiolaeth dyfu. Ond nid yw'n hawdd, nid yw mor syml â dweud, 'Gwnewch hyn.' Mae'r timau clinigol canser a'r gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn enwedig o dan bwysau aruthrol eisoes, o ystyried y cynnydd mawr yn nifer y bobl sy'n cael eu hatgyfeirio ar gyfer canser. Nid oes arian ychwanegol i'w daflu at hyn, gan ein bod eisoes wedi bod yn darparu pob diferyn olaf o adnodd i gefnogi adferiad gwasanaethau.

Dyna pam y mae'n bwysig ein bod yn edrych i weld a allwn gynyddu mynediad at ragsefydlu drwy wasanaethau digidol. Mae Rhwydwaith Canser Cymru wedi ariannu cynlluniau peilot, ac mae gennym y cynlluniau hynny ar y gweill yn ein byrddau iechyd, mewn cydweithrediad â Chomisiwn Bevan, i weld a all atebion digidol helpu. Mae Rhwydwaith Canser Cymru hefyd wedi penodi clinigydd meddygol arweiniol ac arweinydd proffesiynol perthynol i iechyd ar gyfer canser i helpu i weithio ar hyn dros y ddwy flynedd nesaf. Bydd y swydd yn helpu i gydlynu ac arwain ymdrechion y byrddau iechyd, fel y gallwn roi'r gwasanaethau hyn ar waith ar gyfer mwy o lwybrau canser mewn rhagor o fyrddau iechyd mewn ffordd sy'n gynaliadwy. Bydd y gwaith hwn yn cael ei oruchwylio gan grŵp rhagsefydlu canser Cymru, sy'n adrodd wrth fwrdd Rhwydwaith Canser Cymru, fel rhan o weithrediaeth y GIG.

Yn y gynhadledd canser yr wythnos diwethaf, roedd byrddau iechyd yn awyddus i dderbyn cynnig Cynghrair Canser Cymru ar gyfer adnoddau a chymorth i gleifion sy'n aros ar lwybrau canser.

Yn fwy cyffredinol, cafodd ein rhaglen ar gyfer trawsnewid a moderneiddio gofal a gynlluniwyd ei chyhoeddi fis Ebrill eleni, ac mae'n nodi y byddwn yn datblygu ac yn ymwreiddio dull rhagsefydlu safonol er mwyn gwella canlyniadau. Felly, dylai rhagsefydlu, adsefydlu, ailalluogi ac adfer gael eu gweld fel elfennau craidd o bob gofal ym mhob llwybr gofal. A pan fo rhywun angen unrhyw driniaeth, mae'n rhaid mynd ati mor gynnar â phosibl i'w paratoi ar gyfer y driniaeth ac ar gyfer yr hyn fydd yn digwydd wedyn. Dŷn ni ddim yn gwireddu gwerth llawn ymyriadau iechyd oni bai ein bod ni'n cefnogi pobl i adfer cystal â phosibl, ac mae hyn yn golygu ymyrryd cyn ac ar ôl triniaeth, i sicrhau'r canlyniadau gorau.

Mae sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio ar hyn yn barod. Rŷn ni hefyd wedi lansio fframwaith adsefydlu cenedlaethol sydd wedi ei ddiwygio. Mae'n amlinellu egwyddorion cryf a chlir ar gyfer rhagsefydlu ac adsefydlu o ansawdd uchel. Yn benodol, mae'n ceisio sicrhau bod ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn ymwreiddio dull rhagsefydlu sy'n canolbwyntio ar allu'r unigolyn i fyw mor annibynnol â phosibl am mor hir â phosibl. Fe fydd y gweithwyr perthynol i iechyd arweiniol cenedlaethol ar gyfer adsefydlu sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yn arwain y gwaith o weithredu'r fframwaith newydd.

Fe fydd disgwyl i bob staff iechyd a gofal ganolbwyntio'n bositif ar adfer a chefnogi amcanion adsefydlu eu claf. Mae ein fframwaith proffesiynau perthynol i iechyd yn ceisio sicrhau bod gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, neu AHPs, ar gael yn fwy cyffredinol mewn gofal sylfaenol a chymunedol. Mae hefyd am sicrhau bod digon o ymyriadau adsefydlu, ailalluogi ac adfer yn cael eu darparu, yn enwedig adsefydlu yn y gymuned. I wneud y defnydd gorau posibl o adnoddau ac i ddarparu profiad hwylus i gleifion, dwi'n disgwyl i wasanaethau fod yn integredig ac wedi eu lleoli yn y gymuned, a chanolbwyntio ar yr unigolyn yn hytrach na'r clefyd. 

Felly, dwi'n cytuno â'r angen i ddatblygu'r gwasanaethau hyn ac yn gobeithio fy mod i wedi cyfleu ehangder y gwaith sydd eisoes ar y gweill. Diolch.

Diolch, Weinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:48.