2. Sut fydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio canlyniadau cyfrifiad 2021? OQ58867

Diolch i'r Aelod am hynna. Llywydd, mae canlyniadau o gyfrifiad 2021 wedi dechrau cael eu cyhoeddi, ond nid yw gwybodaeth allweddol, fel gwybodaeth am ddaliadaeth tai, wedi'i chyhoeddi eto. Bydd y darlun llawn yn cael ei ddefnyddio, er enghraifft, i gryfhau'r adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol' nesaf, sy'n un o brif ofynion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Diolch. Nawr, yn ôl canlyniadau'r cyfrifiad diweddaraf yr ydym ni wedi eu gweld, dewisodd 55.2 y cant o bobl hunaniaeth Cymreig yn unig yng Nghymru yn 2021, ac mae hynny'n ostyngiad o 57.5 y cant yn 2011. Yn y cyfamser, dewisodd 18.5 y cant o bobl hunaniaeth Brydeinig yn unig, a oedd yn gynnydd o 16.9 y cant yn 2011. Fodd bynnag, cynyddodd nifer y bobl a ddewisodd hunaniaethau Cymreig a Phrydeinig hefyd i 8.1 y cant yn 2021, a oedd yn gynnydd o 7.1 y cant yn 2011. Nawr, mae hyn yn gwbl groes i'ch sylwadau yn y Pwyllgor Materion Cymreig, pan oedd yn ymddangos eich bod chi'n awgrymu, rhywsut, bod hunaniaeth Brydeinig yn gostwng a hunaniaeth Gymreig yn unig yn cynyddu. Mae'r cynnydd i nifer y bobl sydd â hunaniaeth genedlaethol Gymreig a Phrydeinig, a gofnodwyd gan y cyfrifiad diweddaraf dros y degawd diwethaf, yn dangos mewn gwirionedd y cryfder a'r hoffter sydd gan bobl o'n hundeb ganrifoedd oed. Mae pobl yn amlwg yn falch o fod yn Gymry ac yn Brydeinwyr, ac maen nhw eisiau gweld—

A allwn ni gyfeirio'r cwestiwn at y Prif Weinidog, yn hytrach nag at eich cyd-Aelodau ar eich meinciau eich hun? Felly, a gawn ni'r cwestiwn, os gwelwch yn dda, Janet Finch-Saunders?

—ac rydym ni eisiau gweld Cymru gref mewn Teyrnas Unedig gref. Prif Weinidog, a wnewch chi ei gwneud yn eglur i'ch cymrodyr llywodraethol draw ym Mhlaid Cymru bod pobl wedi cael digon o'u hymgyrch ddadunol dros annibyniaeth a'u bod nhw eisiau i ni ganolbwyntio ar y materion sy'n wirioneddol bwysig i bobl Cymru? 

Edrychwch, mae'n ddrwg gen i—

A wnewch chi sefyll dros ein Teyrnas Unedig? [Torri ar draws.]

Wedi'i ddrafftio'n dda gan bwy bynnag wnaeth ei ddrafftio. 

Wel, Llywydd, mae'r cwestiwn hunaniaeth yn y cyfrifiad yn un diddorol iawn, ac mae'r canlyniadau y mae'n eu dangos, yn fy marn i, yn sicr yn werth eu harchwilio'n briodol. Nawr, pam rydym ni'n gweld rhai o'r newidiadau y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw? Wel, rydym ni'n gwybod bod nifer y marwolaethau dros y degawd diwethaf yn fwy na nifer y genedigaethau a gafwyd yng Nghymru. Felly, mae'r twf ym mhoblogaeth Cymru yn dod yn llwyr o bobl nad ydyn nhw wedi bod yn byw yng Nghymru yn symud i mewn i Gymru. Cofnodwyd bod tair mil ar hugain yn fwy o bobl a anwyd yn Lloegr yn byw yng Nghymru yng nghyfrifiad 2021 nag yn 2011. Maen nhw wedi'u crynhoi'n drwm iawn, iawn mewn dau awdurdod lleol yng Nghymru: maen nhw'n byw yn sir y Fflint ac maen nhw'n byw yng Nghasnewydd. Mewn geiriau eraill, maen nhw'n byw yn agos at y ffin, ac maen nhw'n bobl y mae eu bywydau'n gyfnewidiol, yn byw mewn un lle, yn gweithio mewn lle arall, ac nid yw'n syndod, felly, eu bod nhw'n dod â'r synnwyr hwnnw o'u hunaniaeth gyda nhw. Rwy'n credu bod y ffigurau hynny'n haeddu trafodaeth ddifrifol. Byddwn i'n dweud eu bod nhw'n atgyfnerthu'r hyn y mae'r blaid hon—fy mhlaid i—wedi ei gredu erioed, mai'r hyn y mae pobl yng Nghymru yn elwa arno yw datganoli cryf, gyda gallu'r Senedd hon i wneud penderfyniadau ynghylch y pethau sy'n effeithio ar bobl yng Nghymru yn unig, ond yn cael budd hefyd o fod yn y Deyrnas Unedig. Dyna fu polisi fy mhlaid i erioed, ac rwy'n hapus iawn i'w atgyfnerthu eto y prynhawn yma.

Mae’r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, ond mae canlyniadau’r sensws wedi achosi pryder. Mae enghraifft y Gymraeg wedi cynnig gobaith i ieithoedd lleiafrifol ar draws y byd ers blynyddoedd.  Testun gobaith yw hi, ac, yng nghanol stŵr y siom am y ffigyrau hyn, hoffwn i ddeall sut bydd Llywodraeth Cymru yn llwyddo i gynnig gobaith newydd ac i weithredu arno. Dywedodd Raymond Williams,

'mae bod yn wirioneddol radical yn golygu gwneud gobaith yn bosibl, yn hytrach nag anobaith yn argyhoeddiadol'.

Mae’n rhaid i’r trobwynt hwn oleuo’r ffordd dywyll a throsi dyheadau da yn benderfyniad. Mae’n rhaid i’r hen iaith barhau. Sut byddwch chi’n sicrhau bod parhad yr iaith nid yn unig yn bosibl, ond yn anochel?

Wrth gwrs, dwi'n cytuno gyda beth ddywedodd Raymond Williams, a dyna pam, ar ôl gweld y ffigurau yn y cyfrifiad, rydym ni'n dal i fod yn hyderus am ddyfodol yr iaith yma yng Nghymru, a dyna'r peth pwysig. Dwi'n cydnabod beth ddywedodd Delyth Jewell am bobl yn colli hyder pan wnaethon nhw weld y ffigurau i ddechrau. Ond, ar ôl cael cyfle i ystyried beth sydd yn y sensws ac i weld y gymhariaeth rhwng beth sydd yn y cyfrifiad a beth sydd yn y ffigurau rŷn ni'n gweld bob blwyddyn, dwi'n meddwl bod rhywbeth pwysig i fynd ar ei ôl yn y fan yna. Dyna pam dwi wedi cael y cyfle i siarad gyda'r bobl sy'n gyfrifol am statistics ac yn y blaen yn Llywodraeth Cymru, ac, ar ôl gwneud hynny, dwi'n mynd i ysgrifennu at Syr Ian Diamond, sy'n cadeirio yr ONS, sy'n gyfrifol am y cyfrifiad, i ofyn iddyn nhw wneud darn o waith gyda ni i weld beth sydd y tu ôl i'r ffigurau a welsom ni yr wythnos diwethaf a'r ffigurau mae'r ONS wedi'u cyhoeddi flwyddyn ar ôl blwyddyn nawr lle rŷn ni'n gallu gweld twf yn nefnydd yr iaith Gymraeg. Trwy wneud hynny, dwi'n meddwl y gallwn ni gymryd rhai gwersi i weld beth yn fwy rŷn ni'n gallu ei wneud i roi hyder i bobl yma yng Nghymru i ddefnyddio’r iaith ac i ddatblygu defnydd o'r iaith a nifer y bobl sy'n gallu siarad Cymraeg i'r dyfodol.