Mae’r grŵp nesaf o welliannau yn ymwneud â gwella a gwarchod iechyd a llesiant pobl ifanc. Gwelliant 33 yw’r prif welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Angela Burns i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn ac am y gwelliannau eraill yn y grŵp. Angela Burns.

Cynigiwyd gwelliant 33 (Angela Burns).

Diolch, Llywydd. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno'r gwelliant hwn gan fewnosod adran newydd i'r Bil sy'n ceisio diogelu ei bod yn rhaid i Weinidogion Cymru lunio adroddiad cynhwysfawr yn flynyddol yn manylu ar y cynnydd a wneir wrth gyflawni eu hamcanion gydag iechyd y cyhoedd, gan roi pwyslais ar y rhai sy'n amddiffyn ac yn gwella iechyd a lles pobl ifanc. Nid oes amheuaeth fod sicrhau bod pobl yn cadw’n iach ac yn parhau i fyw yn iach yn hanfodol bwysig i bob un, ac, o ganlyniad, mae’n gwneud lles enfawr i bwrs y wlad. Mae addysgu'r genhedlaeth iau yn fan cychwyn amlwg. Os gallwn wella eu hiechyd corfforol a meddyliol a’u hymdeimlad o lesiant, yna byddwn i gyd yn lleddfu ar bwysau’r dyfodol. Canfu ymchwilwyr i iechyd y cyhoedd ym Mhrifysgol Caerdydd fod dilyn ffordd iach o fyw—dim ysmygu, cadw pwysau corff iach, a chyfyngu ar alcohol—yn ganolog i leihau’r tebygolrwydd o glefydau cronig.

Mae'r gwelliant hwn hefyd yn ceisio sicrhau ein bod yn canolbwyntio ar bwysigrwydd hanfodol iechyd y cyhoedd a bod holl Aelodau'r Cynulliad yn gallu craffu’n effeithiol ar ganlyniadau'r ddeddfwriaeth hon yn rhinwedd adroddiad blynyddol, a fydd yn rhoi’r cyfle i Lywodraeth Cymru ac Aelodau'r Cynulliad fel ei gilydd feincnodi a chadw golwg ar gynnydd. Bydd y data a gynhyrchir gan yr ymarfer hwn hefyd yn hysbysu'r ddadl ehangach am yr heriau mawr a wynebwn o ran iechyd y cyhoedd. Roedd adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd 2016 yn nodi bod diffyg mecanweithiau cadarn yng Nghymru i adrodd data er mwyn adlewyrchu paramedrau allweddol yn fanwl gywir, sy’n angenrheidiol i wella gwasanaethau iechyd ledled Cymru. Pan ystyriwch fod gan dlodi cymdeithasol ac economaidd gysylltiad uniongyrchol â chanlyniadau iechyd i’r cyhoedd, a nodweddir gan y ffaith fod cyfradd achosion canser yr ysgyfaint ar ei huchaf yng nghymoedd y de-ddwyrain, mae'n amlwg fod angen i ni nid yn unig gasglu data i wella canlyniadau iechyd i’r cyhoedd, ond hefyd hyrwyddo strategaeth ar gyfer tal yn gyntaf, lle mae plant a phobl ifanc yn cael lle blaenllaw mewn negeseuon iechyd cyhoeddus yng Nghymru.

Roedd yr adroddiad diweddar hwnnw gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn cydnabod bod dirywiad wedi bod o ran adrodd ledled Cymru. Aeth yr adroddiad yn ei flaen i nodi bod potensial gan gynghorau iechyd cymuned i chwarae rhan werthfawr yn adlewyrchu llais y claf ledled Cymru. Mae'n hanfodol nawr fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu nid yn unig i atgyfnerthu ei threfniadau wrth adrodd, ond ei bod yn ehangu'r broses o ymgysylltu â'r cyhoedd. Mae hyn yn hanfodol wrth roi system iechyd integredig ar waith sy'n gwasanaethu Cymru benbaladr.  Byddai'r gwelliant hwn hefyd yn helpu i hyrwyddo’r cydweithio rhwng byrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol gyda phwyslais ar addysg ac ymgysylltu. Yn ganolog i hyn mae sicrhau bod negeseuon iechyd y cyhoedd gan fyrddau iechyd a marchnata effeithiol i fentrau iechyd y cyhoedd yn cael eu datblygu ar y cyd â chyrff addysgol. Er enghraifft, pan fyddwn yn ceisio gwella iechyd a lles pobl ifanc, rhaid inni gydnabod bod anweithgarwch corfforol yn lladdwr cudd, gan gyfrannu at un o bob chwe marwolaeth yn y DU, yr un lefel ag ysmygu. Mae mwy nag un o bob tri yng Nghymru yn anweithgar yn gorfforol, ac nid ydynt yn gwneud ymarfer corff am fwy na 30 munud yr wythnos. Rydym eisoes yn gwybod bod unigolion sy’n anweithgar yn gorfforol yn treulio 38 y cant yn fwy o ddiwrnodau yn yr ysbyty ar gyfartaledd, maen nhw’n ymweld 5.5 y cant yn amlach â meddygon teulu, yn derbyn 13 y cant yn fwy o wasanaethau arbenigol a 12 y cant o ymweliadau nyrs yn fwy nag unigolyn egnïol. Eto i gyd mae Llywodraeth Cymru, er gwaethaf ei rhestr o ymrwymiadau i gynyddu cyfranogiad pobl Cymru mewn gweithgareddau corfforol, wedi cwtogi ar ei chyllid i raglenni gweithgarwch corfforol.

Yng nghyllideb 2016-17, torrodd Llywodraeth Cymru ar ddarpariaeth effeithiol rhaglenni chwaraeon a gweithgarwch corfforol o £26,891,000 i £22 miliwn. Mae hyn yn ostyngiad o 7 y cant mewn termau real. Ac mae nifer yr oriau sydd wedi’u neilltuo i Addysg Gorfforol mewn ysgolion cynradd hefyd wedi gostwng ledled Cymru. Yn 2010-11, roedd cyfartaledd o 115 munud yr wythnos yn cael ei roi i wersi Addysg Gorfforol yn yr ysgol gynradd. Fodd bynnag, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos mai 100 munud yw hyn bellach yn 2014-15. Mae hynny’n cyferbynnu â'r llwyddiannau a nodwyd gan Lywodraeth y DU, a gyflwynodd y premiwm Addysg Gorfforol a chwaraeon, a gynlluniwyd i helpu ysgolion cynradd i wella ansawdd y gweithgareddau Addysg Gorfforol a chwaraeon a gynigir i'w disgyblion, ac maen nhw wedi buddsoddi dros £450 miliwn yn ystod y tair blynedd academaidd ddiwethaf.

Byddai'r gwelliant hwn yn atgyfnerthu pa mor bwysig yw hi fod iechyd y cyhoedd yn cael ei integreiddio ac yn hybu gweithio ar y cyd, a fyddai, yn ei dro, yn arwain at ddefnydd mwy effeithiol o'r gyllideb a byddai'n sicrhau rhagor o ganlyniadau. Ar ben hynny, bydd yn hybu partneriaeth rhwng gweithwyr iechyd proffesiynol ac ysgolion i sicrhau bod ffactorau fel maeth yn cael eu hystyried hefyd wrth i ysgolion gyflwyno eu bwydlenni cinio. Oherwydd er gwaethaf yr holl siarad, ar hyn o bryd, nid yw canllawiau bwyta'n iach yn cael eu dilyn gan lawer o bobl yng Nghymru. Mae’r canllawiau yn hyrwyddo bwyta o leiaf pum dogn o ffrwythau a llysiau bob dydd, gyda phrydau yn seiliedig ar garbohydradau â starts fel tatws, reis, a phasta. Fodd bynnag, dim ond hyrwyddo bwyta’n gytbwys y mae’r canllawiau hyn. O ran mynd i'r afael â gordewdra, mae angen cyngor mwy manwl a chymorth wedi'i dargedu fod ar gael i bobl sydd mewn perygl o ordewdra wneud penderfyniadau deallus am eu maeth.

Peidiwch ag amau am eiliad: mae angen negeseuon mwy effeithiol a chydlynol i blant, pobl ifanc ac, yn wir, i oedolion. Er enghraifft, dylem nodi bod arolwg iechyd Cymru, sy'n mesur faint o ffrwythau a llysiau sy’n cael eu bwyta’n feunyddiol fel dangosydd o iechyd a lles, yn dangos mai dim ond un o bob tri sy’n bwyta'r gyfran a argymhellir o ffrwythau a llysiau bob dydd. Ac mae cwestiynau yn codi ynghylch a yw’r canllawiau cyfredol ar fwyta'n iach yn gallu hyrwyddo ffyrdd iach o fyw a mynd i'r afael â gordewdra mewn gwirionedd. Mae'r Fforwm Gordewdra Cenedlaethol wedi cynhyrchu adroddiad damniol sy'n tanlinellu bod canllawiau deietegol presennol yn methu â mynd i'r afael â her gynyddol gordewdra. Mae'r adroddiad yn beirniadu'r canllawiau presennol sy'n hybu deiet sy'n isel mewn braster ac uchel mewn carbohydrad i gael deiet cytbwys. Mae negeseuon creadigol, addysgiadol ac ysgogol yn hanfodol er mwyn helpu i wella iechyd y cyhoedd yng Nghymru, ac mae angen i ni sicrhau bod negeseuon iechyd cyhoeddus gan fyrddau iechyd a marchnata effeithiol ar gyfer mentrau iechyd y cyhoedd yn cael eu datblygu ar y cyd â chyrff addysgol.

Bydd y gwelliant hwn, Gweinidog, yn sicrhau hefyd fod rhagor o gasglu data yn mynd rhagddo o ran nodi'r paramedrau sy'n caniatáu gwell canlyniadau i iechyd y cyhoedd. Yn olaf, bydd y gwelliant hwn yn gofyn i Weinidogion adrodd ar gynnydd i Gynulliad Cenedlaethol Cymru yn flynyddol, a bydd, fel y cyfryw, yn caniatáu i'r holl Aelodau yma feincnodi a chraffu ar gynnydd Llywodraeth Cymru o ran gwella iechyd y cyhoedd er lles yr ieuengaf yn ein cymdeithas, a gofynnaf i’r Aelodau ei gefnogi.

Mae Plaid Cymru yn falch o gefnogi’r gwelliannau yma. Rydym ni’n aml yn clywed am y trafferthion mae cleifion o bob oed yn eu cael pan fo yna amrywiaeth o gyrff cyhoeddus yn gyfrifol am y gwasanaethau maen nhw’n eu derbyn. Mae hyn yn cynnwys pobl ifanc. Nid ydyn nhw’n wahanol. Yn wir, mi allem ni ddadlau eu bod nhw mewn sefyllfaoedd mwy cymhleth weithiau, os ydych chi’n ychwanegu ysgol neu sefydliad addysgiadol arall fel haen arall o wasanaeth cyhoeddus sy’n rhan o benderfyniadau ynglŷn â gofal a chefnogaeth i bobl ifanc.

Rydw i, fel llawer yma, rydw i’n siŵr, wedi delio â nifer o achosion yn fy etholaeth i sy’n ymwneud â phroblemau iechyd meddwl pobl ifanc—rhai ohonyn nhw yn broblemau difrifol—ac mae rôl yr ysgol yn y driniaeth a’r gofal sydd yn cael ei ddarparu yn aml yn ganolog. Felly, mae cydweithio yn bwysig. Nid yw wastad yn digwydd fel y byddem ni yn ei ddymuno, ac mi fyddai’r gwelliant yma, o leiaf, yn arwain at yr angen i adrodd nôl ar y lefel o gydweithio sydd yn digwydd. Rydw i hefyd yn falch o weld bod y gwelliant yn nodi’n benodol y dylai adroddiadau gyfeirio at lefelau gordewdra—wrth gwrs, rhywbeth rydym ni wedi cyfeirio ato fo yn gynharach yma, y prynhawn yma—ac at faeth, a hefyd yn pwysleisio’r angen fod negeseuon iechyd cyhoeddus yn cael eu cyfathrebu yn effeithiol efo pobl ifanc, ac yn cael eu cyfathrebu mewn ffordd sydd yn cael ei gweld fel bod yn berthnasol i bobl ifanc. Felly, rydym ni’n hapus i gefnogi’r gwelliannau’r yma.

Fe’m synnwyd yn fawr gan y pwyntiau a wnaeth Angela Burns, a, chyn i’r Gweinidog ateb, tybed a allai hi ddweud a yw'r Llywodraeth yn cefnogi’r dull gweithredu yn ardystiad Cymdeithas y Pridd o brydau ysgol, a’u hagwedd tuag at fwyd da i bawb, sy’n sicrhau bod plant yn bwyta cynnyrch sydd wedi ei goginio’n ffres yn hytrach na bwyd sy'n cael ei ddwyn i mewn a'i goginio o’r oergell, a hefyd gyda phwyslais ar ysgolion yn sicrhau bod plant yn cael eu hannog i fwyta llysiau a ffrwythau newydd, a blasu pethau nad ydyn nhw efallai yn eu cael gartref.

Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.

Diolch i chi, ac rwy’n diolch i Angela Burns am gyflwyno’r gwelliannau yn y grŵp hwn. Rwy’n cydnabod y bwriad sydd wrth wraidd y gwelliannau ac o'r un farn y dylai gwella a diogelu iechyd a lles ein pobl ifanc fod yn flaenllaw mewn polisi cyhoeddus ar iechyd yng Nghymru. Ac wrth ymateb i bryderon Jenny Rathbone hefyd, byddwn yn cyfeirio'r holl Aelodau at y llythyr a anfonais yn ddiweddar at bob Aelod o Gynulliad Cenedlaethol Cymru, a oedd yn amlinellu ein hymagwedd at safonau maeth, mewn ysgolion a hefyd mewn ysbytai, ac yn eu hymestyn i leoliadau blynyddoedd cynnar a lleoliadau cartrefi gofal yn y dyfodol hefyd.

Er hynny, hoffwn, o ran y gwelliant hwn, bwysleisio bod diogelu iechyd plant a phobl ifanc eisoes yn thema ganolog drwy holl gynnwys y Bil a thrwy bolisïau eraill a deddfwriaeth arall. Mae'r Bil yn rhoi cyfres o amddiffyniadau pwysig i blant, er enghraifft drwy gyfyngu ar ysmygu mewn mannau fel tir ysgol a meysydd chwarae cyhoeddus, a thrwy ddiogelu plant rhag niwed posibl wedi ei achosi gan dyllu mewn rhannau personol o’r corff. Hefyd, bydd pwyslais hirdymor ar asesiadau o effaith ar iechyd yn ffordd bwysig arall o sicrhau bod iechyd a lles plant a phobl ifanc yn cael eu diogelu yn y dyfodol.

Er fy mod yn gwerthfawrogi’r bwriadau da y tu ôl i’r gwelliannau hyn, credaf eu bod yn anaddas am sawl rheswm. Mae Bil Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn mynnu bod corff cyhoeddus yng Nghymru yn cydweithio ag eraill i gyflawni ei amcanion a hefyd yn adrodd yn flynyddol ar y cynnydd a wneir o ran cyflawni ei amcanion. Ymysg yr amcanion y dylai’r cyrff cyhoeddus a restrir yng ngwelliant Angela Burns eu hystyried ac adrodd arnyn nhw mae materion iechyd cyhoeddus sy'n berthnasol i bobl ifanc, fel gordewdra, maeth ac iechyd meddwl. Byddai'r newidiadau hyn felly, i bob pwrpas, yn dyblygu gofynion sydd mewn deddfwriaeth arall. Mae elfennau o'r gwelliannau hyn hefyd yn ymddangos eu bod yn dyblygu gwaith arall sy'n cael ei ddwyn ymlaen yn y Bil hwn—er enghraifft drwy’r strategaeth gordewdra genedlaethol a fydd yn cael ei datblygu o ganlyniad i’r gwelliannau y cytunwyd arnynt yn gynharach y prynhawn yma.

Mae'r gwelliannau i’r strategaeth gordewdra genedlaethol yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi strategaeth ar atal gordewdra a lleihau cyfraddau gordewdra yng Nghymru, a byddai hyn yn cynnwys—ond heb ei gyfyngu i—gyfraddau gordewdra ymhlith pobl ifanc. Yn ogystal â hyn, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon wedi ymrwymo i ddatblygu cynllun iechyd plant ar gyfer disgrifio meysydd blaenoriaeth cenedlaethol y dylai gwasanaethau iechyd fod yn ymdrin â nhw i wella canlyniadau i blant a phobl ifanc yng Nghymru. Rhagwelir y bydd y cynllun yn cael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghoriad cyn diwedd y flwyddyn, a bydd adroddiad ar gynnydd yn cael ei gyhoeddi yn flynyddol. Bydd y gwaith pwysig hwn yn darparu ffordd arall o gyflawni effaith gwelliannau hyn, ac yn darparu cyfeiriad strategol mewn ystyr ehangach nag y byddai’r gwelliannau hyn yn ei gyflawni.

Yn olaf, o ran canlyniadau, mae ystod o fecanweithiau ar waith yng Nghymru eisoes sy’n ein galluogi ni i fonitro’r tueddiadau o ran iechyd a lles pobl ifanc a phlant. Er enghraifft, mae adroddiadau blynyddol y prif swyddog meddygol a gwahanol arolygon yn rhoi gwybodaeth werthfawr i ni yn hyn o beth. Felly, gan gymryd yr holl bethau hyn gyda'i gilydd, mae'r gwelliannau yn y grŵp hwn mewn perygl o ddyblygu peth o'r gwaith presennol ac arfaethedig heb ategu gwerth ychwanegol. Am y rhesymau hyn nid wyf yn gallu cefnogi'r gwelliannau yn y grŵp hwn ac rwy’n gofyn i’r Aelodau eu gwrthod.

Galwaf ar Angela Burns i ymateb i’r ddadl. Angela Burns.

Diolch yn fawr iawn i chi wir. Rwy'n siomedig iawn o gael eich ymateb, Gweinidog. Nid wyf yn credu y bydd y dull bratiog sydd gennych o edrych ar y canlyniadau amrywiol i iechyd plant yn cael yr effaith a ddymunir yn y gwelliannau hyn. Dro ar ôl tro ar ôl tro mae’r Cynulliad hwn yn eistedd ac yn trafod materion yn ymwneud ag iechyd y cyhoedd. Rydym i gyd yn sôn byth a hefyd am gymaint mae pobl yn ei ysmygu, faint o bobl sydd dros bwysau, pa mor afiach ydym ni, a sefyllfa beryglus dyfodol ein GIG a sut y byddwn yn ymdrin, mewn pump, deg, pymtheg ac ugain mlynedd â chynnydd mewn cyflyrau cronig a fydd—a bod yn onest—yn andwyo’r GIG os na fyddwn yn ofalus. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, mae fy llais i’n gryg iawn heddiw. Mi fyddai’n dda gennyf pe byddai’n gwella. Ac eto, mae’r gwelliant syml hwn wedi ei dargedu at ein pobl ifanc mewn gwirionedd—dyfodol Cymru. Mae'r gwelliant yn gofyn yn syml y dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno i'r Siambr hon, yn flynyddol, i bob un o'r Aelodau hyn o'r Cynulliad sy’n trafod y mater hwn wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis, flwyddyn ar ôl blwyddyn, y gallu i edrych a ydym mewn gwirionedd yn cyflwyno mesurau iechyd cyhoeddus cymwys i bobl ifanc ai peidio, mesurau sy’n mynd i wneud gwahaniaeth, i leddfu’r sefyllfa beryglus a all ffrwydro ymhen pump neu ddeng mlynedd.

Mae darnau amrywiol o ddeddfwriaeth ar gael ar hyn o bryd. Fe wyddoch chi, gallwn eu rhestru i gyd: Deddf lles cenedlaethau'r dyfodol, y Bil anghenion dysgu ychwanegol sydd ar fin dod i rym, y Bil hwn. Gadewch i mi roi sylw i un yn unig: y Mesur bwyta'n iach. Rwy'n cofio bod yn Aelod Cynulliad a bod ar y pwyllgor wnaeth gyflwyno hwnnw. A yw wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol i ansawdd bwyd mewn ysgolion yng Nghymru? Nac ydyw. Mae fy mhlant i newydd adael yr ysgol gynradd, ac am y blynyddoedd y buon nhw yno, roedden nhw mewn ysgol nad oedd ganddi ei chegin ei hun ac roedd yn rhaid cludo popeth i mewn, ni welson nhw lysieuyn gwyrdd erioed. Diolch byth, roedd ganddyn nhw riant a fyddai'n eu gorfodi i fwyta brocoli fin nos. Oni bai mod i wedi gwneud hynny, fydden nhw ddim yn gwybod sut beth yw llysieuyn gwyrdd.  Felly, nid ydym ni—er gwaethaf ein holl fwriadau a'r darnau o ddeddfwriaeth a roddwyd o’r neilltu yma ac acw, rydym yn colli’r pwyslais hwnnw. Felly, amcan y gwelliant hwn yn syml oedd canolbwyntio ar hynny.

Rwy’n teimlo’n drist iawn eich bod wedi penderfynu nad ydych yn gallu ei dderbyn, oherwydd nid yw Llywodraeth Cymru wedi cael trafferth gyda bwriadau polisi bratiog mewn llawer Bil, ac nid ydych wedi cael trafferth gydag ailadrodd erioed o’r blaen. Felly, rwy’n ystyried mai peth trist iawn wir, yn fy marn i, yw eich bod yn cael trafferth gyda’r mater hwn, ac rwy’n credu eich bod yn colli cyfle, ac rydym yn mynd i golli golwg ar y pwyslais hwnnw o ran gwneud newid i fywydau pobl ifanc yng Nghymru.

Os na dderbynnir gwelliant 33, bydd gwelliant 34 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 33? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Symudwn i bleidlais electronig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, fe wrthodwyd y gwelliant.

Gwrthodwyd gwelliant 33: O blaid 24, Yn erbyn 27, Ymatal 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 33.

Methodd gwelliant 34.