Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o ddyfarniad Llys Cyfiawnder Ewrop ynghylch torri rheolau dŵr glân yng Nghymru, gan gynnwys yng Nghilfach Tywyn ger Llanelli? TAQ(5)0134(ERA)[W]

Rydym yn cydnabod y dyfarniad. Byddwn yn parhau i weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru ar ein rhaglen £130 miliwn ar gyfer Llanelli a Thre-gŵyr i leihau nifer y colledion, gwella ansawdd dŵr a lleihau’r perygl o lifogydd lleol erbyn 2020.

Diolch i’r Gweinidog am gamu i’r adwy unwaith eto ac ymateb ar ran Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd. Rwy’n credu mai’r ymateb gorau i’r penderfyniad hwn gan Lys Cyfiawnder Ewrop yw, ‘Sut y gallai’r UE feiddio dweud wrthym na allwn ymdrochi yn ein carthion eu hunain’, oherwydd dyna yw hyn mewn gwirionedd. Mae wedi cymryd Llys Cyfiawnder yr UE i ddweud wrth Lywodraeth y DU bod y 3,000 o bibellau gorlifo sy’n dal i fod gennym yng Nghymru heddiw, sy’n gallu gollwng carthion yn uniongyrchol i mewn i’n dŵr pan gawn gyfnodau o law trwm—ac mae glaw trwm yn digwydd yng Nghymru, er ei bod yn bosibl nad yw wedi digwydd yn ddiweddar iawn, ond mae’n digwydd yng Nghymru—ac mae’r 14 o bibellau gorlifo yng nghilfach Tywyn yn benodol yn torri cyfraith yr UE ac yn llygru ein dŵr ymdrochi yn ogystal â chynefinoedd degau o filoedd o adar gwyllt, er enghraifft, o gwmpas y morfeydd heli ym Mhorth Tywyn.

Mae’r diwydiant cocos, yn arbennig, bob amser wedi teimlo bod y llygredd yng nghilfach Tywyn yn effeithio ar farwolaeth cocos. Nid yw hyn wedi cael ei brofi, ond mae cydberthynas gref rhwng y digwyddiadau hyn a phrinder y diwydiant hwnnw a’r effaith economaidd a’r effaith draddodiadol ar ffyrdd o fyw ar rannau o’r gilfach a’r aber.

Yn benodol, rwyf wedi gweld prosiect GlawLif Dŵr Cymru yn Llanelli a Phorth Tywyn—mae gwelliannau’n digwydd yno ac rwyf wedi croesawu’r hyn y maent yn ceisio ei wneud yn fawr, ond dadl y DU, dadl a gollodd yn Llys Cyfiawnder Ewrop, oedd bod y gwelliannau hyn yn ddigon da erbyn y flwyddyn 2020. Felly, rwy’n awyddus i wybod: a yw Llywodraeth Cymru hefyd yn credu ei bod yn ddigon da i wella erbyn 2020, oherwydd mae Llys Cyfiawnder Ewrop yn credu y dylem ei wneud yn gynt, a chan fod Llys Cyfiawnder Ewrop yn credu y dylem ei wneud yn gynt, beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn awr i sicrhau nad oes gennym ddŵr ymdrochi budr a dŵr budr mewn cynefinoedd yng Nghymru mwyach?

Diolch i Simon Thomas am y cwestiwn. Mewn ymateb i’r pwyntiau penodol hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru i ddatblygu a gweithredu rhaglen waith i leihau nifer y colledion, i wella ansawdd dŵr ymhellach ac i leihau’r perygl o lifogydd lleol erbyn diwedd 2020. Yn amlwg, rwyf wedi crybwyll y buddsoddiad o £130 miliwn. Mae’n bwysig adrodd eto heddiw pa mor agos y mae’r ymgysylltiad â thrigolion lleol a busnesau lleol, yn ogystal â chynrychiolwyr etholedig, wedi bod yn yr ardal, gan weithio’n galed i leihau aflonyddwch i breswylwyr, a fydd, wrth gwrs, o ganlyniad i’r buddsoddiad cyllid—. Ond, wrth gwrs, mae’n amlwg bod yn rhaid mynd i’r afael ag oedran y system seilwaith bresennol yn yr ardal leol.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod y gyfarwyddeb trin dŵr gwastraff trefol wedi’i mabwysiadu yn ôl ym 1991 ac roedd yn hanfodol o ran llywio tuag at asesu ansawdd. Mae’n cael ei gweithredu a’i gorfodi yn bennaf bellach drwy faterion datganoledig a mynegwyd y pryderon hynny ynglŷn ag ansawdd dŵr gan gynrychiolwyr y casglwyr cocos a chynghorwyr lleol a gwahanol bartïon yn Llanelli a Gŵyr. Felly, yn amlwg, o ran y llys ar 4 Mai, mae’n rhaid cael ymateb clir a chadarn iawn i’r dyfarniad hwn.

Gweinidog, mae 12 mlynedd wedi bod bellach ers i gasglwyr cocos cilfach Tywyn adrodd bod nifer sylweddol o bysgod cregyn yn marw ac nid ydym eto’n gwybod beth sy’n achosi’r marwolaethau hyn. Rydym yn gwybod, fodd bynnag, am ei effaith economaidd: mae diwydiant allforio wedi cael ei ddinistrio ac mae’r casglwyr cocos lleol bellach yn cael trafferth i ennill bywoliaeth sylfaenol hyd yn oed.

Chwe blynedd yn ôl, dyfarnodd y llysoedd yn erbyn Dŵr Cymru ac yn awr maent wedi dyfarnu yn erbyn Llywodraeth y DU. A wnaiff y Llywodraeth edrych ar hyn eto ac ystyried helpu’r diwydiant lleol hwn sydd wedi’i ddinistrio, fel y mae wedi helpu diwydiannau eraill?

Diolch i Lee Waters am y cwestiwn hwnnw, ac yn amlwg, mae’n hollbwysig deall a nodi’r rhesymau pam fod mwy o gocos wedi marw. Yn wir, comisiynodd Llywodraeth Cymru ymchwil i hyn. Fel y byddwch yn gwybod, roedd canfyddiadau’n dangos ei bod yn annhebygol mai ansawdd dŵr oedd wrth wraidd y problemau a brofwyd gan y diwydiant cocos, ond mae ymgysylltu â’r diwydiant cocos, y casglwyr cocos eu hunain, a’u cynrychiolwyr ac fel y dywedais, cynrychiolwyr etholedig a busnesau lleol, wedi bod yn hollbwysig wrth fynd i’r afael â hyn a sicrhau bod camau’n cael eu rhoi ar waith. Rwy’n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod Dŵr Cymru wedi monitro ac wedi datblygu rhaglen waith i leihau nifer y colledion. Rwyf eisoes wedi sôn am hyn. Er enghraifft, yn yr asedau tanciau stormydd trin dŵr gwastraff yn Llanelli a Thre-gŵyr, fel y byddwch yn gwybod, roedd colledion yn digwydd yn llawer amlach, ac er eu bod yn cydymffurfio â gweithrediad cyfarwyddeb gyfredol y DU ar drin dŵr gwastraff trefol, roeddent yn gwneud mwy na’r hyn y byddai’r Comisiwn yn ei ystyried yn dderbyniol. Felly, rwy’n credu, unwaith eto, ac rwy’n gobeithio bod y dystiolaeth o ymgysylltiad yn lleol, y camau a gymerwyd, y buddsoddiad erbyn 2020 ym mhrosiect GlawLif, wrth gwrs, yn sicrhau y gellir mynd i’r afael â hyn ac y bydd yn tawelu meddyliau’r bobl yn y gymuned ac mewn busnesau, yn enwedig y casglwyr cocos, ac yn galluogi’r ansawdd dŵr i wella, wrth gwrs, a lleihau’r risg o lifogydd.

Wel, rwy’n cytuno ei bod yn siomedig iawn fod tramgwyddo o’r fath wedi digwydd a bod yna ail ddyfarniad llys wedi bod yn awr ar yr un mater yn union. Mae’n bosibl iawn fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gywir i ddweud bod datrys y broblem yn anodd, ond o gofio nad ydym yn sôn yn unig am achosion o dorri’r gyfraith, ond yn hytrach am newidiadau difrifol i ecoleg yr ardal, nid wyf yn credu ei bod yn briodol rhoi’r bai i gyd ar Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru yn y mater hwn.

Nawr, mae Dŵr Cymru, wrth gwrs, yn mynnu nad y tramgwydd yw achos y marwolaethau cocos a nodwyd yma eisoes. Mae’n ddigon posibl mai dyna’r gwir, ond mae pum mlynedd wedi bod ers yr adroddiad parasitoleg rydych wedi cyfeirio’n anuniongyrchol ato, arweinydd y tŷ, ac nid oedd yr adroddiad hwnnw’n sôn yn uniongyrchol o reidrwydd am ansawdd dŵr, ond roedd yn dweud nad paraseitiaid oedd yr unig reswm dros unrhyw farwolaethau. Felly, rydym yn sôn am bum mlynedd yn ôl ac ers hynny, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cynnal yr hyn y mae wedi’i alw’n ‘drosolwg’ o’r wyddoniaeth. Mae yna lu o fentrau ymchwil naill ai ar y cam ymgeisio neu’r cam cais terfynol. Felly, yn fyr, mae’n fy nharo, ers 2012, nad yw’n ymddangos bod llawer iawn o ymyrraeth wedi bod i geisio cynnal yr hyn sydd, o ran ei botensial, yn dal i fod yn ddiwydiant lleol proffidiol ac yn amlwg, yn un o arwyddocâd diwylliannol lleol hefyd. A fyddai’n deg i mi ddweud, efallai, fod y ffocws ar seilwaith rydych wedi cyfeirio ato yn rhai o’ch atebion heddiw wedi bod ar draul ymchwil wyddonol a allai fod wedi datrys y broblem mewn perthynas â’r cocos? Diolch.

Rwy’n credu, o ran edrych nid yn unig ar ganlyniad yr ymchwil ond hefyd ar yr hyn a oedd yn effeithio ar y gwaith a fyddai’n cael ei wneud—y buddsoddiad o £113 miliwn—byddwn yn dweud bod hyn i raddau helaeth yn cynnwys technegau draenio cynaliadwy ecogyfeillgar sy’n gwella ansawdd yr amgylchedd lleol ac yn lleihau’r perygl o lifogydd yn lleol yn sgil y gwaith hwnnw. Hefyd, er gwaethaf y dyfarniad gan y llys ar 4 Mai, mae ansawdd dŵr pysgod cregyn yn yr ardal wedi cyrraedd safonau statudol yn gyson ers 2000. Rwy’n credu bod pwysigrwydd yr ymateb yn awr, o ran mynd i’r afael â’r mater hwn fel y’i nodwyd gan y llys, yn flaenoriaeth, nid yn unig i Dŵr Cymru, ond hefyd i Lywodraeth Cymru, a bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro hynny.

Diolch i arweinydd y tŷ. Y cwestiwn nesaf gan Llyr Gruffydd.