6. Beth yw’r goblygiadau i Gymru o fabwysiadu system gyfiawnder unigryw a fydd yn adlewyrchu anghenion Cymru? (OAQ51154)

Cyhoeddodd y Prif Weinidog ar 18 Medi ei fod yn sefydlu comisiwn ar gyfiawnder yng Nghymru i adolygu’r system gyfiawnder a phlismona ac i ystyried sut y gall y system sicrhau canlyniadau gwell i Gymru.

Diolch yn fawr i’r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Gwn mai uchelgais Llywodraeth Cymru yw cael system gyfiawnder ar wahân yng Nghymru. Mae Cymru wedi cael ei hymgorffori mewn awdurdodaeth ymdoddedig ers 600 mlynedd, ac mae ei hanes yn wahanol iawn, felly, i hanes yr Alban ac Iwerddon, gan gynnwys Gogledd Iwerddon. Ac er ei bod yn bosibl y bydd adeg pan fydd yna wahaniaethau sylweddol rhwng y gyfraith fel y caiff ei chymhwyso yng Nghymru ac yn Lloegr, rydym yn bell iawn o hynny ar hyn o bryd, ac felly byddai’n bwysig camu ymlaen yn araf yn hyn o beth os ydym am gadw costau’r gyfraith yn gymesur. Ac yn benodol o ran rheoleiddio’r proffesiwn cyfreithiol, a yw’r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi ei bod yn sicr yn rhy gynnar i feddwl am hollti’r broses o reoleiddio cyfreithwyr neu aelodau o’r Bar—ac rwy’n datgan buddiant fel aelod o’r Bar fy hun, yn hyn o beth—oddi wrth yr un sy’n bodoli ar hyn o bryd yn awdurdodaeth Cymru a Lloegr?

Yn gyntaf, o ran yr uchelgais ar gyfer system gyfiawnder ar wahân y cyfeirioch chi ato, mae’r uchelgais mewn gwirionedd yn gysylltiedig â’r ffordd briodol a’r ffordd fwyaf effeithiol o weinyddu cyfiawnder. Fel rwyf wedi’i ddweud o’r blaen, un o gymhlethdodau’r dadleuon dros awdurdodaeth ar wahân yw eu bod wedi magu rhyw fath o statws athronyddol a holwyddoregol bron. Mewn gwirionedd, nid yw awdurdodaeth yn ddim ond ardal lle y mae gennych ddeddfau’n cael eu creu, ac roedd cael un awdurdodaeth pan oedd ond un senedd yn deddfu yn gwneud synnwyr; lle y mae gennych senedd arall yn creu deddfau, mae’n bwysig fod y system ar gyfer gweinyddu cyfiawnder yn adlewyrchu hynny mewn gwirionedd.

Rydych yn gwneud pwynt dilys ynglŷn â graddau hynny, hyd a lled hynny, ond wrth gwrs nid yw hyd a lled y gwahaniaeth yn ymwneud yn unig â’r ddeddfwriaeth rydym yn ei phasio, ond hefyd y ddeddfwriaeth sy’n cael ei phasio yn Lloegr nad yw’n gymwys i Gymru. Un o’r ffyrdd o edrych ar hyn, a grybwyllwyd beth amser yn ôl mewn gwirionedd, yw awdurdodaeth neilltuol. Hynny yw, nid cymryd rheolaeth ar y farnwriaeth, cymryd rheolaeth ar y llysoedd, yr adeiladau, y personél, ond system yn syml lle y byddwch yn sicrhau, os yw achos yn ymwneud â chyfraith Cymru, ei fod yn cael ei glywed yng Nghymru gan farnwyr a chyfreithwyr ac eiriolwyr sy’n deall cyfraith Cymru mewn gwirionedd. Felly rwy’n credu mai hwnnw yw’r fframwaith cywir ar gyfer edrych ar hynny.

O ran rheoleiddio fel y cyfryw a’r cyrff rheoleiddiol ar gyfer cyfreithwyr ac wrth gwrs y nifer nad ydynt yn gyfreithwyr sydd bellach yn gweithio mewn gwasanaethau cyfreithiol a’r proffesiwn cyfreithiol ehangach, nid wyf yn credu bod unrhyw achos o godi rhwystrau wedi bod erioed. Credaf ei fod yn un o’r canfyddiadau hynny lle y mae’n bwysig iawn ein bod yn osgoi caniatáu iddynt gael eu creu. Nid ydym am gael rhwystrau, nid ydym am weld rhwystrau sy’n atal cyfreithwyr yng Nghymru rhag gallu ymarfer yn Lloegr neu sy’n atal cyfreithwyr yn Lloegr rhag gallu ymarfer yng Nghymru, ond mae’n ymwneud yn unig â sut y byddwch, mewn gwirionedd, yn sicrhau, yn gyntaf, fod cyfreithwyr sy’n ymarfer yng Nghymru yn meddu ar y cymwysterau priodol ac yn deall deddfau Cymru. Rwy’n credu y bydd yr un peth yn berthnasol o ran ymarfer yn Lloegr mewn gwirionedd, a deall beth yw’r gwahaniaethau hynny. Roedd yna erthygl—nid wyf yn gwybod ai hon yw’r un y mae’r Aelod yn cyfeirio ati—a ymddangosodd, rwy’n credu, yn ‘The Law Society Gazette’ a oedd yn dweud, ‘Nid yn awr yw’r amser i hollti’. Nid yw erioed wedi bod yn fater o hollti; rwy’n credu bod hynny’n dangos camddealltwriaeth lwyr o beth yw datblygiad awdurdodaeth mewn gwirionedd. Mae’n ymwneud â gweinyddu cyfraith, ond nid un ble rydym am gael unrhyw ganfyddiad o raniad, dim ond sicrhau, o ran deddfau Cymru, fod y cyfreithwyr dan sylw a’r farnwriaeth dan sylw wedi cael eu hyfforddi’n iawn, ac yn deall beth yw’r cyfreithiau hynny mewn gwirionedd.

Tybed a fuasai’r Cwnsler Cyffredinol yn derbyn yr honiad hwn fod ystyried datganoli cyfiawnder ac awdurdodaeth gyfreithiol neilltuol fel cymhwysedd cwbl ar wahân yn wahaniaeth ffug mewn gwirionedd, a’i bod yn well ei ystyried fel rhan o gontinwwm lle y mae’r lle hwn yn deddfu, ac er mwyn iddynt gael eu gweithredu a’u gorfodi’n briodol, mae’n fater o gontinwwm rhwng pasio’r gyfraith a gorfodi’r gyfraith. Felly, mae’r diffyg datganoli cyfiawnder ac awdurdodaeth gyfreithiol neilltuol mewn gwirionedd yn gweithredu fel cyfyngiad ar ddatganoli pwerau eraill. A fuasai’n derbyn yr honiad hwnnw?

Ydw, ac rwy’n credu bod y pwynt yr ydych yn ei wneud yn hynod o bwysig am ei fod yn mynd at wraidd y gamddealltwriaeth ynglŷn â’r materion awdurdodaeth a’r gwahaniaeth rhwng cyfraith Cymru a chyfraith Lloegr. Nid yw’n ymwneud â dweud pwy ddylai gael yr awdurdodaeth—ai Senedd y DU, ai Cynulliad Cymru, neu beth bynnag; mae’n ymwneud â chydnabod beth yw’r gyfraith mewn gwirionedd a sut y mae’n cydgysylltu â pholisi. Felly, nid yw’r materion sy’n ymwneud â phlismona, cyfiawnder ieuenctid, a’r gwasanaeth prawf a charchardai yn codi am eu bod yn fater o ddweud, ‘Oni fuasai’n braf cael y rhain mewn gwirionedd?’, ond oherwydd bod y Cynulliad yn gyfrifol am y polisi hwnnw, ni allwch osgoi canlyniad y modd y mae hynny’n ymadweithio â’r system gyfiawnder ei hun. Mewn gwirionedd, mae’n fater o gael perthynas annatod rhyngddynt fel bod polisi cyfiawnder wedyn yn cael ei adlewyrchu yn y system gyfiawnder ei hun. Credaf fod honno’n ddadl sydd angen ei harchwilio, a dyna pam rwy’n hynod o falch fod y cyn Arglwydd Brif Ustus, yr Arglwydd Thomas o Gwmgiedd, wedi derbyn cadeiryddiaeth y comisiwn cyfiawnder y mae’r Prif Weinidog yn ei sefydlu, ac rwy’n gobeithio y bydd ganddo gylch gwaith eang i archwilio’r holl feysydd hynny, nid yn unig o ran awdurdodaeth ond y gydberthynas rhwng polisi a’r gyfraith, y gydberthynas rhwng yr hyn a wnawn a’r modd y mae hynny’n effeithio ar y system gyfiawnder ei hun.

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol.