– Senedd Cymru am 4:16 pm ar 15 Mai 2018.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r datganiad gan arweinydd y tŷ ar Ddiwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Deuffobia a Thrawsffobia, a galwaf ar arweinydd y tŷ i wneud ei datganiad. Julie James.
Diolch, Llywydd. Bydd yr ail ar bymtheg o Fai yn nodi Diwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Trawsffobia a Deuffobia, neu IDAHOT. Mae'r diwrnod hwn yn cynnig cyfle pwysig i dynnu sylw at y trais a'r gwahaniaethu a wynebir gan bobl LGBT+ yn rhyngwladol.
Crëwyd y diwrnod yn 2004 i nodi pen-blwydd penderfyniad Sefydliad Iechyd y Byd ym 1990 i ddad-ddosbarthu cyfunrywioldeb fel anhwylder meddwl. Mae'n deg i ddweud bod pobl LGBT ym Mhrydain wedi gweld nifer fawr o newidiadau cyfreithiol yn y cyfnod hwnnw sydd wedi dod â ni yn nes at gydraddoldeb ar gyfer y cymunedau hyn, ond nid wyf yn hunanfodlon o gwbl—ac ni ddylem fod ychwaith—ac nid ydym yn awgrymu nad yw pobl LGBTQ+ yn wynebu gwahaniaethu mwyach.
Mae ymchwil Stonewall yn dangos bod mwy na hanner y bobl ifanc LGBT yng Nghymru a 73 y cant o bobl ifanc trawsrywiol yn dal i wynebu bwlio yn yr ysgol am fod yr hyn yr ydynt—mae bron i hanner y rheini nad ydyn nhw byth yn dweud wrth unrhyw un am y peth. Rydym hefyd yn gwybod bod un o bob pump o bobl LGBT ym Mhrydain wedi cael profiad o ddigwyddiad neu drosedd casineb oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol a/neu eu hunaniaeth o ran rhywedd yn y 12 mis diwethaf. Rydym ni hefyd yn ymwybodol iawn o'r cynnydd mewn casineb ar-lein niweidiol wedi'i gyfeirio at y cymunedau trawsrywiol ar hyn o bryd.
A beth am y sefyllfa ar gyfer cymunedau LGBT y tu allan i'r DU? Er bod priodas ar gael ar hyn o bryd i gyplau o'r un rhyw mewn 22 o wledydd, mae perthnasoedd o'r un rhyw yn dal yn anghyfreithlon mewn 72 o wledydd, gydag wyth gwlad o amgylch y byd yn defnyddio cosb marwolaeth ar gyfer gweithgarwch rhywiol un-rhyw cydsyniol rhwng oedolion mewn preifatrwydd. Dyma pam mae dyddiau fel IDAHOT mor bwysig wrth inni gael cyfle i sefyll mewn undod â chymunedau LGBT ledled y byd, ac i dynnu sylw at ble y mae angen inni wneud mwy yn ein gwlad ein hunain.
Mae'n rhaid inni wneud popeth a allwn i fynd i'r afael â bwlio homoffobig, deuffobig a thrawsffobig mewn ysgolion ac atal y difrod addysgol ac emosiynol hirdymor y gall o bosibl ei achosi. Mae mynd i'r afael â phob math o fwlio o fewn addysg yn dal yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Ein gweledigaeth yw mynd i'r afael â bwlio mewn ffordd gyfannol, gan fynd i'r afael â gwraidd achosion o ymddygiad annerbyniol a chreu amgylchedd cynhwysol ac atyniadol lle mae dysgwyr yn teimlo'n ddiogel ac yn barod i ddysgu.
Rydym yn diweddaru ein canllawiau gwrth-fwlio, 'Parchu eraill', a gyhoeddwyd yn 2011. Bydd y canllawiau diwygiedig yn cael eu cyhoeddi ar gyfer ymgynghori yn ddiweddarach eleni ac yn cynnwys canllawiau ar ddigwyddiadau bwlio yn ymwneud â materion LGBT. Rydym yn gweithio'n agos gydag ymarferwyr addysg, partneriaid eraill a phlant a phobl ifanc i sicrhau bod y canllawiau diwygiedig yn cael yr effaith fwyaf posibl.
Hefyd, gall pobl LGBT wynebu troseddau casineb a all fod ar ffurf bygythiadau llafar, ymosodiad, graffiti sarhaus, difrod i eiddo, seiberfwlio neu negeseuon testun, negeseuon e-bost a galwadau ffôn sarhaus. Gall troseddau casineb LGBT gael effaith ddinistriol a pharhaol ar bobl a chymunedau, ond rydym yn gwybod bod oddeutu pedwar o bob pump o droseddau casineb LGBT yn dal i fod heb eu hadrodd.
Wrth nodi IDAHOT yng Nghymru, rwyf eisiau annog adrodd troseddau casineb LGBT. Anogaf unrhyw un yr effeithir arnynt i adrodd a cheisio cymorth drwy gysylltu â'r heddlu lleol ar 101, neu 999 mewn argyfwng, neu ganolfan genedlaethol cymorth ac adrodd am droseddau casineb wrth Cymorth i Ddioddefwyr, a ariennir gan Lywodraeth Cymru i ddarparu cymorth ymarferol, emosiynol ac eiriolaeth.
Rydym yn parhau i weithio drwy ein bwrdd cyfiawnder troseddol troseddau casineb Cymru i wneud yn siŵr ein bod yn ogystal ag annog pobl i adrodd am droseddau casineb, hefyd yn ymdrechu i wella ansawdd y gwasanaeth a'r gofal a gaiff dioddefwyr. Eleni, mae'r bwrdd cyfiawnder troseddol troseddau casineb yn edrych yn fanwl ar gyfraddau gadael cyn gorffen llwyth achosion— hynny yw, y gostyngiad yn nifer yr achosion rhwng yr adroddiad cyntaf, drwy ymchwilio, gwaredu cymunedol, neu gyhuddo ac erlyn. Rydym eisiau parhau i archwilio pob cam a gwella lle bo angen i sicrhau bod dioddefwyr yn fodlon â'r ffordd y mae eu hachosion yn cael eu trin, a bod cyfiawnder yn cael ei gyflawni pryd bynnag y bo hynny'n bosibl.
Rydym yn darparu cyllid i Stonewall Cymru i ymgysylltu â chymunedau LGBT o amgylch Cymru, grymuso pobl LGBT a'u cynghreiriaid, chwyddo lleisiau LGBT, cryfhau gwasanaethau cyngor, gwybodaeth ac eiriolaeth, a gweddnewid amgylcheddau dysgu. Rydym yn ffodus o fod â Stonewall Cymru yn rhoi eu cyngor a'u harbenigedd ar draws Llywodraeth Cymru i helpu i alluogi ein polisïau i fod yn gynhwysol.
Y thema fyd-eang ar gyfer IDAHOT eleni yw 'Cynghreiriau ar gyfer undod'. Nawr, yn fwy nag erioed, mae'r thema hon yn alwad i uno i bob un ohonom. Rydym i gyd angen cynghreiriaid, yn enwedig pan ydym yn gweithio i ymladd yn erbyn rhagfarn, lleihau trais ac ymgyrchu dros newid diwylliannol. Mae thema 2018 yn annog sefydliadau LGBT i atgyfnerthu eu cysylltiadau gyda phartneriaid presennol, ac i estyn allan at bartneriaid newydd sy'n gweithio yn y maes cydraddoldeb a chynhwysiant i godi ymwybyddiaeth o'n helfennau cyffredin, ac ymgysylltu mewn gweithredu ar y cyd i fynd i'r afael â gwahaniaethu.
Yng Nghymru, rydym yn gweithio i gryfhau cynghreiriau o'r fath a chydgysylltu'r rhwydweithiau. Maen nhw'n bwysig oherwydd na allwn sicrhau hawliau unrhyw grŵp sy'n wynebu gwahaniaethu tra bod hawliau grwpiau eraill yn cael eu gadael yn ddiamddiffyn. Er enghraifft, o dan ein rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant, mae sefydliadau sy'n gweithio ar draws y nodweddion gwarchodedig yn darganfod achosion cyffredin ac yn dod o hyd i ffyrdd newydd o weithio gyda'n gilydd, fel y gallan nhw gael effaith fwy cadarnhaol ar y cyd. Mae hyn hefyd yn rhoi'r cyfle inni gydnabod ac ystyried effeithiau a chanlyniadau gwahaniaethu lluosog neu groestoriadol, pan fydd hunaniaeth o ran rhywedd neu gyfeiriadedd rhywiol yn mynd gydag elfennau eraill, megis rhyw, hil, anabledd, statws mudol a cheisio lloches, neu oedran, ac yn y blaen.
Rwy'n falch iawn o fod yn gyfaill LGBT a dangos fy nghefnogaeth a'm hundod gyda'n cymunedau LGBT. Ar ddechrau'r mis hwn, es i i Pride y Gwanwyn yn Abertawe. Mae'n rhaid imi ddweud ar y pwynt hwn, Llywydd, nid yw'n rhan o'm datganiad, ond nid oeddwn wedi sylweddoli pa mor bell o fod yn wych yr oeddwn i tan i mi gerdded ymhlith y grŵp hwnnw o bobl. [Chwerthin.] Roedd nifer fawr wedi ymgasglu, ac roedd yn ffordd wych i grwpiau ymuno â'i gilydd i ddathlu amrywiaeth yn y ddinas. Mae'n fy arwain i feddwl am yr hyn y gallwn ei wneud fel cynghreiriaid. Gallwn wrando ar bobl LGBT sydd wedi cael profiad gwirioneddol mewn bywyd, a gwneud ein gorau i wella ein dealltwriaeth o'r materion a wynebir ganddynt. Gallwn sefyll yn erbyn gwahaniaethu pan welwn ef. Gallwn wneud yn siŵr ein bod yn codi lleisiau'r bobl hynny na chânt eu clywed yn aml, er enghraifft, pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig LGBT neu bobl LGBT anabl.
Mewn byd heddiw lle mae lleisiau rhagfarn ac anoddefgarwch yn codi'n uwch, mae'n amser bellach i ni yng Nghymru ofyn i ni ein hunain: pa mor oddefgar ydym ni? Faint ydym ni wedi'i ddysgu, a pha mor ymroddgar ydym ni? Ein hateb yn bendant iawn yw ein bod yn cydymdeimlo fwy nag erioed, a bod yn rhaid i ni uno ein lleisiau ynghyd â'n cynghreiriaid a thrwy ein rhwydweithiau i barhau i ymdrechu i sicrhau cymdeithas fwy goddefgar, fwy agored a mwy croesawgar. Diolch.
Mae Stonewall—. Wel, gadewch imi ddechrau drwy ddweud y gallwn i gyd fod yn wych, a'ch bod mor wych ag y teimlwch y tu mewn, felly byddwch yn wych. [Chwerthin.] Canfu 'LGBT ym Mhrydain - Adroddiad Trawsrywiol' Stonewall ym mis Ionawr 2018 fod dau o bob pump o bobl drawsrywiol a thri o bob deg o bobl anneuaidd wedi dioddef trosedd neu ddigwyddiad casineb oherwydd eu hunaniaeth o ran rhywedd yn y 12 mis diwethaf, bod un o bob wyth o weithwyr trawsrywiol wedi dioddef ymosodiad corfforol gan gydweithwyr neu gwsmeriaid, a bod mwy na thraean y myfyrwyr prifysgol trawsrywiol mewn addysg uwch wedi dioddef sylwadau neu ymddygiad negyddol gan staff yn y flwyddyn flaenorol.
Pan oeddwn i'n siarad yma ym mis Chwefror 2017 ar Fis Hanes LGBT, nodais fod Stonewall Cymru wedi datgan bod 55 y cant o ddisgyblion lesbiaidd, hoyw a deurywiol wedi cael eu bwlio ar sail cyfeiriadedd rhywiol, 83 y cant o bobl ifanc trawsrywiol wedi dioddef cam-drin geiriol a 35 y cant wedi dioddef ymosodiad corfforol. Yn eich datganiad, rydych chi'n nodi bod mynd i'r afael â phob math o fwlio o fewn addysg yn dal yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, eich bod chi'n diweddaru'r canllawiau gwrth-fwlio, 'Parchu eraill', a fydd yn cael eu cyhoeddi ar gyfer ymgynghori yn ddiweddarach eleni, a'ch bod yn gweithio'n agos gydag ymarferwyr addysg, partneriaid eraill, plant a phobl ifanc.
Fel y cofiaf, roeddem yn cael yr un dadleuon 15 mlynedd yn ôl, gyda'r un nodau cyffredin ar draws y Siambr hon, yr un ymwybyddiaeth oherwydd ein bod i gyd yn cael yr un negeseuon, oherwydd bod Stonewall Cymru yn cynnal digwyddiadau, gan gynnwys cynyrchiadau theatraidd a oedd yn cynnwys pobl yn chwarae rhan disgyblion yn yr ysgol i dynnu sylw at broblemau bwlio, ac eto rydym ni ble'r ydym ni. Sut yr ydych chi'n bwriadu gwneud pethau'n wahanol fel nad yw hyn yn syrthio i'r fagl ymgynghoriad arferol a'i fod mewn gwirionedd yn cael ei gydgynhyrchu gyda'r gymuned, fel bod hyn wedi'i gynllunio a'i gyflawni a'i fonitro gyda'i gilydd, fel ei bod yn broses barhaus?
Rydych yn datgan, yn gywir ddigon, y thema Diwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Deuffobia a Thrawsffobia, Cynghreiriau ar gyfer Undod, ac yn siarad am y ffordd y mae nodweddion gwarchodedig yn darganfod achosion cyffredin ac yn dod o hyd i ffyrdd newydd o weithio gyda'i gilydd, fel y gallan nhw, gyda'i gilydd, gael mwy o effaith gadarnhaol. Rydych chi'n hollol gywir. Rwy'n ymwybodol iawn—yn wir mae rhai o'r grwpiau trawsbleidiol yr wyf yn eu cadeirio yn cynnwys grwpiau o bobl a sefydliadau sy'n cynrychioli grwpiau o bobl, yn aml gyda nodweddion gwarchodedig, yn gweithio gyda'i gilydd. Yn amlwg, mae cyfeiriad polisïau Llywodraeth Cymru—Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015—wedi cydnabod, os nad yn y Ddeddf ei hun—er y gwnaeth hynny yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol—yna yng nghanllawiau a rheoliadau'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, y pwysigrwydd, unwaith eto, o gydgynhyrchu atebion a llunio a darparu gwasanaethau gyda'i gilydd. Pa sicrwydd allwch chi ei roi y gellir herio'r problemau y gwn fod rhai o'r grwpiau hynny yn dal i'w cael, oherwydd diffyg dealltwriaeth neu ymwybyddiaeth, neu ddim ond amddiffyn tir pobl ar lefel uwch mewn sefydliadau sector cyhoeddus, fel bod y neges yn cyrraedd bod cael hyn yn iawn nid yn unig yn gwella bywydau, ond yn arbed arian hefyd, sydd yn aml y ddadl a roddir dros beidio â'i wneud mewn rhai mannau?
Unwaith eto, cyfeiriais at Fis Hanes LGBT, araith a dadl yn y Siambr y llynedd. Bryd hynny, dywedais,
'Mae pobl LGBT yng Nghymru yn parhau i wynebu anghydraddoldebau iechyd sylweddol, gyda dim ond un o bob 20 o weithwyr proffesiynol iechyd a gofal cymdeithasol wedi cael hyfforddiant ar anghenion iechyd pobl LGBT, yn ôl Stonewall.'
Unwaith eto, roedd hynny 15 neu 16 mis yn ôl erbyn hyn. A ydych chi'n gallu gwneud sylwadau neu roi sicrwydd i ni y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y cynnydd a allai fod wedi'i gyflawni, o ystyried y pryderon a godwyd gan Stonewall bryd hynny?
Mae adroddiad Ymddiriedolaeth Terrence Higgins, 'Uncharted Territory', wedi taflu goleuni ar anghenion a phrofiadau pobl hŷn sy'n byw gyda HIV, gan gynnwys anghenion dynion hoyw a deurywiol sy'n byw gyda HIV. Roedd 58 y cant o bobl sy'n byw â'r cyflwr ac sydd dros 50 oed yn cael eu diffinio fel rhai a oedd yn byw ar y llinell dlodi neu islaw iddi—dwbl lefel y boblogaeth yn gyffredinol. Roedd 84 y cant o'r rhai dros 50 oed yn pryderu ynghylch sut y byddan nhw'n rheoli cyflyrau iechyd lluosog yn y dyfodol. Roedd traean wedi'u hynysu yn gymdeithasol ac mae 82 y cant wedi profi lefelau cymedrol i uchel o unigrwydd. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru felly wedi'i rhoi i anghenion pobl hŷn sy'n dod o fewn y ddemograffeg hon? Cofiaf yn iawn, eto bron i 15 mlynedd yn ôl, adroddiad yn cael ei gynhyrchu ar anghenion pobl hŷn sy'n byw yn y gymuned LGBT. Felly, unwaith eto, ymddengys ein bod, i raddau, mewn peryg o fynd o amgylch y cylch unwaith eto.
Terfynaf drwy gyfeirio at 'LGBT ym Mhrydain—Adroddiad Trawsrywiol', y byddwch efallai yn ymwybodol ohono, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr. Mae'n cyfeirio at gyhoeddiad Llywodraeth y DU 2017 y byddai'n ymgynghori ar ddiwygio'r Ddeddf Cydnabod Rhywedd 2004, ac arweiniodd at yr ymgynghori a ddaeth o hynny. Pa sylwadau, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud ar hynny? Deallaf yn yr Alban y bydd deddfwriaeth ar wahân, ond credaf y bydd Llywodraeth y DU yn deddfu ar gyfer Cymru a Lloegr. Dywedodd yr un adroddiad hwnnw:
Mae dau o bob pump o bobl drawsrywiol…wedi dweud nad oedd gan staff gofal iechyd ddealltwriaeth o anghenion iechyd penodol trawsrywiol wrth ddefnyddio gwasanaethau gofal iechyd cyffredinol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.
Ac ychwanegodd, sy'n peri pryder:
Mae'r nifer hwn yn cynyddu i hanner y bobl drawsrywiol...sy'n byw yng Nghymru.
Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i hynny? Yn yr un modd—
A allwch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda? Rydych chi mewn perygl o fynd ymlaen yn hwy na'r amser a gymerodd y Gweinidog i gyflwyno'r datganiad.
Wel, fe wnaf orffen yn yr un modd ac yn yr un cyd-destun, gyda'r adran yn yr un adroddiad sy'n dweud,
Yng Nghymru, mae'r gallu i gael gafael ar driniaeth yn arbennig o wael. Ar hyn o bryd nid oes unrhyw wasanaeth hunaniaeth o ran rhyw yng Nghymru ac mae cleifion yn gorfod teithio i Lundain ar gyfer gofal. Maen nhw'n wynebu teithiau hir, amseroedd aros hir ac anawsterau o ran mynd ag aelodau o'r teulu neu ffrindiau cefnogol gyda nhw. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi creu Tîm Rhywedd Cymru i drin cleifion o fis Mawrth 2018.
A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar ble yr ydym ni wedi cyrraedd?
Diolch i chi am y gyfres yna o sylwadau a chwestiynau. O ran pam yr ydym ni'n cael y drafodaeth hon unwaith eto, credaf mewn gwirionedd ei bod hi'n bwysig iawn inni gael y drafodaeth yn aml iawn. Nid wyf yn ymddiheuro o gwbl am ei hailystyried. Credaf mewn gwirionedd y dylem ni ei hailystyried yn amlach na phob 15 mlynedd, oherwydd bod pethau yn symud. Mae pethau yn symud ymlaen, mae pobl yn dod â gwahanol agendâu at y bwrdd, mae'r gymuned ei hun yn codi materion gwahanol ac mae angen i bolisi Llywodraeth addasu a newid. Felly, er enghraifft, gan edrych ar fwlio mewn ysgolion, a godwyd gennych, mae gennym ni nifer fawr o gynlluniau i'n galluogi i oresgyn rhai o'r problemau sy'n ein hwynebu. Felly, rydym ni'n cyhoeddi er enghraifft, cynlluniau gwersi ar gyfer ysgolion ar fwlio ar sail rhywedd a thrawsrywedd, yng nghyfnodau allweddol 3 a 4, sydd i gyd ar Hwb. Rydym, fel y dywedais, yn diweddaru'r canllawiau. Fe'i cyhoeddir ar gyfer ymgynghori yn ddiweddarach eleni, ac mae'n cynnwys canllawiau ar ddigwyddiadau bwlio yn ymwneud â materion lesbiaid, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol. Cynhyrchir y canllawiau hynny yn agos iawn ag ymarferwyr addysg, partneriaid eraill a phlant a phobl ifanc i sicrhau bod y canllawiau diwygiedig yn cael yr effaith fwyaf bosibl.
Credaf fod Mark Isherwood yn gwneud pwynt da iawn: mae cydgynhyrchu yn rhywbeth yr ydym ni'n ymroddedig iawn iddo, ac mae angen i'r canllawiau sicrhau bod ganddyn nhw gymeradwyaeth yr holl bobl y bwriedir iddynt gael yr effaith fwyaf bosibl ar eu cyfer, a dyna ddiben yr ymgynghoriad newydd, oherwydd mae methodolegau yn newid, mae darpariaeth systemau yn newid, ac mae angen i ni addasu yn unol â hynny.
Soniodd hefyd am nifer o faterion eraill. Nid wyf yn siŵr a oes gen i amser i'w trafod i gyd, ond yn arbennig soniodd am iechyd. Rwy'n arbennig o falch o ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig y llynedd, sy'n cadarnhau y bydd gwasanaeth newydd hunaniaeth o ran rhywedd i oedolion yn cael ei sefydlu yng Nghymru er mwyn galluogi pobl drawsryweddol i gael mynediad at y gofal sydd ei angen arnynt yn nes at eu cartrefi. Ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet eto ym mis Chwefror eleni i dawelu meddwl y gymuned drawsryweddol a rhanddeiliaid eraill fod Llywodraeth Cymru yn parhau i fod wedi ymrwymo i'r gwelliannau a gyhoeddwyd fis Awst diwethaf. Mae £500,000 wedi'i ymrwymo ar gyfer y gwelliannau hynny, a chytunwyd ar achos busnes ar gyfer y tîm rhywedd Cymru newydd yng Nghaerdydd erbyn hyn. Mae'r cyllid hefyd wedi'i gytuno i feddyg teulu gyflawni'r anghenion rhagnodi ar unwaith cyn sefydlu rhwydwaith meddygon teulu a gyhoeddwyd yn ystod y peth hwnnw, felly mae pethau yn symud ymlaen.
Mae nifer o faterion eraill a godwyd gan Mark Isherwood, yr wyf yn siŵr y byddant yn codi, Dirprwy Lywydd, yn sylwadau pobl eraill. Os na, byddaf yn ceisio ymdrin â hwy yn nes ymlaen.
Diolch am y datganiad ac am nodi’r diwrnod pwysig yma. Yn wir, mae cael y datganiad yn ffordd o godi ymwybyddiaeth am y gwahaniaethau erchyll sydd yn dal i ddigwydd a’r trais ofnadwy sy’n wynebu pobl o’r gymuned lesbiaid, hoywon, deurywiol a thrawsrywiol ar draws y byd, ac yng Nghymru hefyd yn anffodus. Mae yna lawer iawn o le i fynd, fel mae’r ystadegau yn eich datganiad chi yn nodi.
Hoffwn i hoelio sylw ar dri maes—ac rydym ni wedi cyffwrdd un ohonyn nhw rŵan—y gwasanaethau hunaniaeth rhywedd, gwasanaethau iechyd meddwl penodol ar gyfer y gymuned yma, a sut mae ysgolion yn delio efo materion LGBT.
Yn gyntaf, y gwasanaethau hunaniaeth rhywedd. Mae’r oedi parhaus yma cyn eu cyflwyno nhw yn peri pryder mawr. Mae’n oedi hollol annerbyniol, yn enwedig o gofio’r sbloets a wnaed gan y Llywodraeth hon pan gyhoeddwyd sefydlu’r gwasanaeth yma y llynedd. Mae dau o bob pump o bobl trawsrywiol, 41 y cant, yn dweud nad oes gan y mwyafrif o staff gofal iechyd ddealltwriaeth lawn o anghenion iechyd pobl traws. Mae’r ffigur yma’n cynyddu i hanner pobl trawsrywiol Cymru, sef 51 y cant. Mae 7 y cant o bobl traws yn dweud eu bod nhw wedi cael eu neulltio o wasanaethau gofal iechyd cyffredinol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Nid yw sefyllfa fel yna yn dderbyniol ac mae’n hen bryd gweld cynnydd efo sefydlu’r gwasanaeth yma. A fedrwch chi egluro, yn fwy nag ydych chi wedi gwneud cyn belled, beth yn union ydy’r rheswm am yr oedi? Beth ydy’r amserlen? A faint o flaenoriaeth mewn difrif ydy hyn i chi? Rydw i’n meddwl bod y gymuned draws, yn enwedig, yn haeddu atebion ar hyn.
I droi at wasanaethau iechyd meddwl, unwaith eto, mae’r ystadegau yn frawychus. Mae dau o bob pump person traws wedi ceisio hunanladdiad ar ryw adeg. Dau o bob pump. Mae 77 y cant o bobl ifanc traws wedi hunan niweidio ar ryw bwynt yn eu bywydau. Yn amlwg, mae angen gwasanaethau iechyd meddwl pwrpasol a phriodol ar gyfer pobl ifanc a phobl ifanc traws, yn benodol, efallai. Felly, buaswn i'n licio cael mwy o wybodaeth am eich cynlluniau chi yn y maes yma.
Yn hollol amlwg, mae'r ffordd mae ysgolion yn delio efo bwlian ymhlith y gymuned LGBT yn haeddu sylw, ac felly hefyd rôl y gyfundrefn addysg yn dileu rhagfarnau. Er enghraifft, dim ond 6 y cant o ddisgyblion LGBT Cymru sy'n gwybod lle i fynd am help a chyngor ynglŷn â bod yn drawsrywiol. Pryd rydym ni'n mynd i weld hynny'n newid?
Felly, tra'n diolch i chi am eich datganiad ac am godi ymwybyddiaeth am y diwrnod rhyngwladol, nid ydw i'n gweld llawer o sylwedd i'r geiriau sydd yn y datganiad, nac arwydd o sut bydd y Llywodraeth yma yn cynyddu'r ffordd mae'n cyfrannu tuag at ddileu trais a rhagfarn yn erbyn y gymuned arbennig hon.
Mae Siân Gwenllian yn gwneud nifer o bwyntiau dilys iawn, fel bob amser. Mae bob amser fwy y gallwn ni ei wneud, ac mae'r ystadegau yn dangos yn glir iawn, fel y dywed, fod angen gwneud mwy. Rydym yn sicr yn derbyn y ceir cyfres gyfannol o amgylchiadau y mae angen eu gwneud: rydym yn dymuno ymdrin â hynny drwy bob cam o'r ffordd. Felly, fel y nododd Mark Isherwood, mae gennym ni nifer o grwpiau o bobl y mae angen inni fynd i'r afael â'u hanghenion—pobl hŷn yn y gymuned sydd wedi byw drwy'r broses ddad-droseddoli ac sydd yn aml â thrawma iechyd meddwl a thrawmâu eraill sy'n gysylltiedig â'r holl broses honno, y mae llawer ohonom yn ei chofio ddim ond yn rhy dda. Ond mae gennym hefyd, ar ben arall y sbectrwm, bobl ifanc yn dod ymlaen yr ydym yn awyddus iddyn nhw gael y canlyniad gorau posibl drwy ein prosesau yn ein hysgolion. Ac rydym ni'n mynd i'r afael â'r materion hynny drwy bob cam o'r ffordd. Felly, fel y dywedais—ni fyddaf yn ailadrodd fy hun—rydym ar hyn o bryd yn edrych ar y polisïau bwlio mewn ysgolion, yn benodol gyda golwg ar fynd i'r afael â digwyddiadau posibl. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn gwneud cyhoeddiad yr wythnos nesaf am yr agenda addysg rhyw a pherthnasoedd, felly nid wyf am grwydro i'w chyhoeddiad, ond, wrth gwrs, mae hynny'n effeithio ar yr agenda hon yn fawr iawn, ac mae hynny'n ymwneud yn fawr â sefydlu ein system addysg i fod y gorau y gall fod yn hynny o beth ac i ddilyn ymlaen o bedwar diben adolygiad Diamond, sydd wrth wraidd rhan o'r agenda hon hefyd.
O ran rhai o'r pethau penodol iawn a grybwyllwyd gennych, rwyf newydd ddweud beth yr ydym yn ei wneud ar rai o'r materion gofal iechyd trawsryweddol, ond ceir rhywfaint o rwystredigaeth barhaus, mae'n debyg. Ym mis Gorffennaf 2017, cyhoeddodd Llywodraeth y DU gynigion i symleiddio a pheidio â thrin y broses o newid rhywedd fel rhywbeth meddygol yn rhan o'r ymgynghoriad eang ar y system gyfreithiol sy'n ategu Deddf Cydnabod Rhywedd 2004. Roeddem yn disgwyl yr ymgynghoriad hwnnw yr hydref diwethaf. Mae'r cyfathrebu diweddaraf rhwng ein swyddogion ni a Swyddfa Gydraddoldeb y Llywodraeth yn awgrymu eu bod bellach yn gobeithio y bydd yn digwydd cyn toriad yr haf eleni. Rwy'n siŵr bod Siân Gwenllian yn ymwybodol bod unigolyn, ar hyn o bryd, angen diagnosis o ddysfforia rhywedd ac yn gorfod darparu tystiolaeth o drawsnewid am ddwy flynedd. Rydym yn awyddus iawn i symud oddi wrth hynny, ond rydym wedi'n dal yn yr ymarfer ymgynghori. Rydym eisiau cael gwared ar yr angen am ddiagnosis meddygol o ddysfforia rhywedd cyn gallu gwneud cais am gydnabyddiaeth rhywedd ac rydym eisiau symleiddio'r broses gyfan a chynnig nifer o ddewisiadau ar gyfer lleihau hyd a natur ymwthiol y system gydnabyddiaeth rhywedd fel bod pobl yn gallu hunan-nodi. Mae cynigion ar gyfer neu system o hunan-nodi ar gyfer newid rhywedd yn bodoli mewn llawer o wledydd Ewropeaidd eraill: Portiwgal, Iwerddon, Malta, Gwlad Belg, Norwy, Denmarc i nodi rhai ohonynt, ac maen nhw wedi eu croesawu gan gymunedau trawsryweddol, ond mae'n arwain at adlach mewn rhai achosion, yn enwedig, er enghraifft, yn Iwerddon. Mae Llywodraeth Iwerddon i gyhoeddi adolygiad o'i system gyflawn, yr ydym yn gobeithio y bydd gyda ni tuag at ddiwedd yr haf, neu ddechrau'r hydref. Felly, dymunwn yn fawr iawn ddysgu o'r profiadau hynny wrth ddatblygu ein system ein hunain hefyd.
Felly, mae nifer o bethau yr ydym yn eu gwneud. Mae pethau y gallem eu gwneud i gyflymu hynny. Rydym yn cael sgwrs traws-Lywodraeth am hyn, a byddaf i fy hun yn adrodd yn ôl i'r Senedd tuag at ddiwedd tymor yr haf ar lwyfan cydraddoldebau yn gyffredinol, a fydd yn nodi rhai o fanylion symud yr agenda honno ymlaen yn rhai o'r meysydd penodol a grybwyllwyd gennych.
Diolch i chi am eich datganiad, arweinydd y tŷ. Ychydig dros wythnos yn ôl, roeddwn i'n falch o sefyll ysgwydd wrth ysgwydd ag aelodau'r gymuned LGBT yng Ngŵyl Pride y Gwanwyn Abertawe. Cafodd y grŵp a oedd gyda mi ddiwrnod gwych hefyd. Rwy'n falch o gefnogi pobl yn bod yr hyn y maen nhw eisiau ei fod heb ofni dial. Dydd Iau yw Diwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Trawsffobia a Deuffobia, ac fe gaiff ei nodi a'i ddathlu mewn 120 o wledydd ledled y byd—cyflawniad aruthrol ac arwydd o ba mor bell yr ydym ni wedi dod. Dim ond ychydig o ddegawdau byr yn ôl, roedd bod yn hoyw yn drosedd yn y wlad hon a, heddiw, mae priodas rhwng dau o'r un rhyw yn bosibl yn y rhan fwyaf o'r Deyrnas Unedig. Felly, rydym ni wedi gwneud rhywfaint o gynnydd ond mae gennym ni lawer mwy o waith i'w wneud.
Pan briodais i chwe blynedd yn ôl, roedd llawer o'm ffrindiau yn bresennol o'r gymuned LGBT, ac am ddiwrnod gwych a gawsom ni gyda, yn wir, Chris Needs a'i ŵr, Gabe, yn fy rhoi i ffwrdd i briodi; roedd yn goron ar fy niwrnod. Yn falch o fy rhoi i ffwrdd, maen nhw'n dweud wrthyf i.
Mae perthnasoedd rhwng rhai o'r un rhyw yn dal i fod yn anghyfreithlon mewn 72 o wledydd gyda chosb o farwolaeth yn Swdan, Iran, Saudi Arabia a'r Yemen. Lladdwyd miloedd o bobl oherwydd eu hamrywiaeth rhwng y rhywiau. Ond nid ydym ni'n byw yn yr oesoedd tywyll hyn, ni ddylai pobl gael eu herlid am bwy y maent yn dewis cwympo mewn cariad â nhw, neu oherwydd eu geni i'r rhyw anghywir. Felly, mae'n fater i bob un ohonom ni fynd i'r afael ag ymddygiad annymunol tuag at unrhyw un, tuag at eraill pan fyddwn yn dyst iddo, a hefyd i roi hyder i'r rhai sy'n cael eu bwlio, boed hynny yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol ei natur.
Arweinydd y tŷ, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gydag aelodau eraill eich Llywodraeth i wella gwybodaeth o'r perthnasoedd o'r un rhyw yn y gymuned ehangach? Pa bolisïau bwlio ac ymddygiadol mewn ysgolion a cholegau—a ydyn nhw'n gadarn o ran trafod y mater hwn?
Mae'r Cynulliad Cenedlaethol wedi'i gydnabod gan Stonewall fel y cyflogwr blaenllaw yn y DU ar gyfer staff LGBT. Felly, arweinydd y tŷ, a wnewch chi ymrwymo i efelychu hyn o fewn Llywodraeth Cymru a sicrhau bod pob contractwr ac is-gontractwr Llywodraeth Cymru yn sicrhau y derbynnir pob gweithiwr LGBT heb eithriad?
Hoffwn ddiolch i chi am bob dim yr ydych yn ei wneud i fynd i'r afael â homoffobia, trawsffobia a deuffobia, a gallwch fod yn sicr bod cefnogaeth i chi ar draws y Siambr hon. Fel Aelodau Cynulliad, mae gennym i gyd ddyletswydd i gefnogi a bod yn gynghreiriaid i'n cydweithwyr a'n hetholwyr LGBT. Drwy weithio gyda'n gilydd, gallwn wneud Cymru y genedl fwyaf cyfeillgar i bobl LGBT. Diolch.
Ie, rwyf i eisiau llongyfarch Comisiwn y Cynulliad yn fawr iawn ar ei wobr fel cyflogwr Stonewall y flwyddyn, dyna oedd yr union deitl rwy'n meddwl, a haeddiannol iawn iawn yr ydoedd hefyd.Yr hyn a ddengys y wobr honno mewn gwirionedd yw beth y gall grŵp penderfynol o weithwyr ei wneud mewn gwirionedd pan fyddant am hyrwyddo agenda a gwneud yn siŵr fod pawb o'u cwmpas—eu holl gydweithwyr a phawb arall—yn gwbl ymwybodol o'r holl faterion sy'n cyflwyno eu hunain. Credaf mewn gwirionedd fod honno'n esiampl wych iawn o sut gallwch chi ei gyflwyno. Ac rydym ni'n gwneud pethau tebyg iawn; rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu, a gydag asiantaethau eraill, er enghraifft, i wneud yn siŵr bod gennym ni ymagwedd gyfannol tuag at gofnodi troseddau casineb. Mae'n rhan bwysig iawn o'n gwaith cydlyniant cymunedol hefyd.
Fe wnaf ailadrodd, Dirprwy Lywydd, y dylai unrhyw un yr effeithir arnynt gan droseddau casineb ddod ymlaen, adrodd a cheisio cymorth drwy gysylltu â'r heddlu lleol ar 101, neu 999 os yw'n argyfwng. Ac rwy'n ailadrodd hynny am y rheswm hwn, oherwydd, hyd yn oed pan nad yw'n arwain at arestio neu erlyniad, mae'r wybodaeth yn ddefnyddiol bob amser i'r timau amlasiantaeth sy'n gweithio yn y maes hwn. Dim ond drwy godi proffil y troseddau casineb ofnadwy hyn yr ydym ni'n codi proffil y mater yn gyffredinol yn y gymdeithas ehangach. Felly, fel y dywedais, mae gennym ni ymagwedd ddeublyg. Mae gennym ni ymagwedd gynhwysfawr iawn yn ein system addysg. Mae gennym ni ymagwedd amlasiantaeth dda iawn tuag at y pen tywyllach, os mynnwch chi. Mae gennym ni ymateb cwricwlwm na fyddaf yn ei gyhoeddi ymlaen llaw ar ran fy nghyd-Aelod sy'n mynd i roi datganiad ar hynny yr wythnos nesaf, er ei fod yn demtasiwn gwneud hynny. Rydym yn ymdrin â nifer o faterion tai, ac mae gennym ni rai problemau yn hynny o beth gyda rhywfaint o'r arian yr ydym yn ei roi i Shelter Cymru i sicrhau bod eu gweithwyr cyngor a chymorth cenedlaethol wedi'u hyfforddi'n briodol ar sut i gefnogi a chyfryngu â'r rheini yr effeithir arnynt gan ddigartrefedd o'r cymunedau LGBTQ+, oherwydd yn aml mae ganddyn nhw ofynion penodol y mae angen eu cynnwys. Ac rwyf wedi ateb nifer o gwestiynau ar iechyd eisoes, Dirprwy Lywydd.
Ond, mewn gwirionedd, beth mae'r datganiad hwn yn ymwneud ag ef yw dathlu ein cymunedau yma yng Nghymru, dathlu'r cyfraniad y mae ein holl gymunedau yn ei wneud yma yng Nghymru, a dangos ein bwriad i'r byd nad ydym ni'n hapus bod y cymunedau hynny'n cael eu trin mewn modd gwahaniaethol mewn mannau eraill.
Rydym ni wedi dod yn bell iawn yn ystod fy oes i. Cafodd fy ewythr ei flacmelio am ei weithgareddau a gorfodwyd fy modryb i allfudo oherwydd y gwaradwydd seithugol dim ond y dosbarth canol syber sy'n gwybod sut i'w wneud yn iawn. Ond bydd gan y rhan fwyaf o deuluoedd brofiadau tebyg yn hanes eu teulu os ydyn nhw'n dymuno chwilio amdanynt. Felly, mae wir angen inni ddathlu, yn y wlad hon o leiaf, fod gweithgaredd cyfunrhywiol yn weithgaredd cyfreithlon a dylem ddathlu rhywioldeb pobl sut bynnag y maen nhw'n teimlo fel ei fynegi. Rydym eisiau hyrwyddo perthnasoedd parchus, cariadus, pwy bynnag y mae rhywun yn dymuno ei gael fel eu partner.
Mae'n rhaid inni atgoffa ein hunain bod gyrfa wleidyddol Jeremy Thorpe wedi'i difetha gan y ffaith iddo geisio celu ei berthnasoedd cyfunrywiol—cafodd gwleidydd talentog ei bardduo am fethu â bod yn ddigon dewr i gydnabod yr hyn yr ydoedd. A dim ond ym 1982 y cafodd cyfunrywioldeb ei gyfreithloni yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, felly gall deimlo fel amser maith iawn yn ôl i rywun fel Hannah, ond nid yw gymaint â hynny yn ôl. Felly, mewn gwirionedd mae gennym ni lawer i'w ddathlu.
Roeddwn i'n falch iawn o weld yn natganiad arweinydd y tŷ ein bod yn mynd i fod yn gwneud llawer mwy o waith gydag ysgolion, oherwydd mae'n rhaid inni atgoffa ein hunain—. Nid oes llawer iawn y gallwn ni ei wneud am wledydd lle gall pobl gael dedfryd o farwolaeth am weithgarwch cyfunrywiol, ond mae rhywfaint o'r alltudiaeth yn byw yn fy etholaeth i. Ac yn yr holl ysgolion lle mae gennym ni gymuned amlhiliol, aml-ethnig, mae angen inni sicrhau bod pawb yn deall beth y dylai byw ym Mhrydain ei olygu o ran ein goddefgarwch. Felly, rwyf eisiau tynnu eich sylw, Ysgrifennydd y Cabinet, at fod Teilo Sant, lle'r wyf i yn llywodraethwr, wedi gwneud gwaith gwych. Roedd Teilo Sant yn enillydd y wobr Nid yn fy Ysgol I eleni oherwydd y gwaith a wnaethant i fynd i'r afael â phob trosedd casineb, a chredaf fod angen ymdrin â'r holl bethau hyn gyda'i gilydd. Felly, mae gennym ni bolisi dim goddefgarwch yn gyson tuag at sylwadau a fyddai o'r blaen wedi eu hanwybyddu gan y staff neu ddisgyblion eraill. Mae'n rhaid iddo fod yn glir i'r holl ddisgyblion nad yw'r math hwn o ymddygiad yn briodol ac na ellir ei oddef. Felly, credaf fod y gwaith y maen nhw yn ei wneud i sicrhau, os mynnwch chi, fod y mwyaf cydnerth o'r unigolion hefyd yn gynghreiriaid i undod yn ffordd effeithiol iawn o sicrhau y gall pawb gydnabod, dathlu a pharchu gwahaniaeth.
Rwy'n falch iawn o fod yn cynnal Just a Ball Game? ddydd Iau, ac mae gwahoddiad i bawb. Rwy'n gwerthfawrogi bod y rhai sy'n gorfod teithio gryn bellter yn ôl i'ch etholaethau yn anhebygol o allu bod yn bresennol, ond mae'n gyfle gwych i ddathlu pa mor bell yr ydym ni wedi cyrraedd a hefyd i sicrhau ein bod yn ymladd homoffobia a thrawsffobia yn y diwydiant chwaraeon, oherwydd nad yw hynny bob amser wedi digwydd. Felly, mae gennym ni Neville Southall, pêl-droediwr enwog a gôl-geidwad Cymru, ymhlith dynion a menywod o fyd y campau proffesiynol, sy'n dod i'n helpu yn yr hyn, rwy'n siŵr, fydd yn ddathliad mawr. Rwy'n falch iawn bod y Llywydd wedi cytuno i chwifio baner yr enfys ddydd Iau, oherwydd mae angen inni i gyd fod yn falch o'r ffaith mai Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw cyflogwr gorau'r flwyddyn Stonewall, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio ei ennill y flwyddyn nesaf.
Yn wir. Cytunaf yn llwyr â llawer o'r sylwadau a wnaethoch. Mae Teilo Sant yn enghraifft dda iawn. Mae'n ardderchog i weld beth y gellir ei wneud mewn ysgolion. Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn am yr alltudiaeth, hefyd, a'r gwaith y mae'n rhaid i ni ei wneud, a dyna pam yr oeddwn i'n pwysleisio rhannau cydlyniant cymunedol y gweithwyr allgymorth hyn. Rwyf eisiau tynnu sylw hefyd, Dirprwy Lywydd, at fodolaeth Meic, sef y gwasanaeth llinell gymorth ar gyfer plant a phobl ifanc hyd at 25 oed yng Nghymru, sydd yn wasanaeth cyfrinachol, dienw a rhad ac am ddim sydd ar gael yn Gymraeg neu Saesneg o 8 a.m. hyd at hanner nos, saith diwrnod yr wythnos, y gellir cysylltu ag ef dros y ffôn, neges destun SMS a negeseua gwib. Mae'n llinell gymorth ar gyfer pobl sy'n teimlo eu bod yn cael eu bwlio mewn unrhyw ffordd o gwbl yn yr ysgol, ac fe'i defnyddiwyd yn arbennig gan aelodau o'r gymuned alltud, sydd weithiau ag anawsterau diwylliannol i ymdopi â nhw yn y cartref.
Soniais yn fyr mewn ymateb i nifer o Aelodau Cynulliad eraill, a Siân Gwenllian yn arbennig, am y materion yn ymwneud â thai a digartrefedd pobl LGBT. Hoffwn nodi hefyd, er bod gennym ni anawsterau data, oherwydd nad yw digartrefedd yn cael ei gofnodi yn rhan o'r cofnodion ystadegol statudol ehangach o ran data sy'n benodol i bobl LGBT, mae Llamau wedi cadarnhau'r wybodaeth anecdotaidd yr ydym wedi'i chasglu gan Shelter Cymru a thimau digartrefedd awdurdodau lleol bod tuedd gynyddol o ddigartrefedd a achosir gan wrthdaro teuluol a achosir gan berson ifanc sy'n nodi ei fod yn LGBT. Fel y trafodwyd yn gynharach yn ein trafodaethau heddiw, Dirprwy Lywydd, mae nifer yr achosion o broblemau iechyd meddwl ymhlith pobl ifanc ddigartref yn uwch o fewn y boblogaeth LGBT na'r boblogaeth yn gyffredinol.
Dim ond i dynnu sylw at y pwyntiau a wneuthum bryd hynny, unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â'r holl fater o fod yn chi eich hun, y gallu i ddweud, 'Dyma fi. Yr wyf yr hyn yr ydwyf. Yr wyf yn falch o hynny ac nid wyf eisiau bod yn unrhyw beth arall.' Mae angen inni fod yn gallu cynorthwyo pobl ifanc i ddod ymlaen ac i gael eu hamddiffyn a bod yn ddiogel rhag niwed wrth iddyn nhw fynd drwy'r broses honno, ac felly mae'r Llywodraeth yn cynnal nifer o ymgyrchoedd, yr ydym yn eu cyflymu—yr ymgyrch Dyma Fi, yr ymgyrch Paid cadw'n dawel, yr ymgyrch digartrefedd ieuenctid—sydd i gyd yn cydgyfarfod yn yr agenda hon. Ac rydym eisiau gwneud yn siŵr bod pobl â nodweddion a ddiogelir LGBTQ+ ar flaen ac wrth wraidd yr ymgyrchoedd hynny, wrth inni fwrw ymlaen â hwy.
Ond mae Jenny Rathbone yn iawn; mae gennym ni nifer fawr o bethau i'w dathlu yma yng Nghymru. Felly, mae heddiw'n ymwneud â'r ddathlu, yn ogystal â'r angen i anfon y neges honno i'n cymunedau ac i'n byd. Rwyf innau hefyd yn falch iawn y byddwn yn chwifio baner yr enfys ddydd Iau.
Mae'n bleser gen i i ymateb i'r datganiad yma ynglŷn â'r diwrnod rhyngwladol sydd yn digwydd ddydd Iau. Wythnos i ddydd Iau, wythnos nesaf, mae'n 30 mlynedd ers pasio adran 28 yn Neddf Llywodraeth Leol 1998 bryd hynny. Protest yn erbyn adran 28 yng Nghaerdydd oedd yr orymdaith hoyw gyntaf erioed yng Nghaerdydd, os nad yng Nghymru, ac roeddwn i arni hi, ac roedd hi'n rhan o broses estynedig i fi—y cam cyntaf tuag at ddod mas. Nawr, 30 mlynedd yn ddiweddarach, rydw i yma yn ymateb fel dyn hoyw balch ac agored i Lywodraeth fy ngwlad i yn dathlu'r gymuned hoyw. Felly, mae hynny i fi—y bwa yna—yn cynrychioli faint o gynnydd sydd wedi bod, ac rydw i'n ddiolchgar iawn i arweinydd y tŷ am hynny.
Ond, wrth gwrs, er gwaethaf y cynnydd, fel oedd arweinydd y tŷ yn cydnabod, mae yna waith eto i'w wneud, onid oes e? Roeddwn i'n edrych ar y ffigyrau ynglŷn â disgyblion lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thraws yn ysgolion Cymru, ac nid yw ychydig yn llai na 60 y cant ohonyn nhw ddim yn cael unrhyw addysg ynglŷn â materion yn ymwneud â'u rhywioldeb nhw. Felly, mae yna waith i'w wneud yn fanna.
A gaf i ofyn tri chwestiwn yn benodol ynglŷn â beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu? O ran caffael, gyda'r rheolau caffael a hefyd y cytundeb economaidd o ran grantiau sy'n cael eu rhoi i gwmnïau, a ydym ni yn—?
Os caf i ofyn ar gaffael, felly, ar y contract economaidd, a fyddwn ni'n gwneud polisi cyflogaeth LGBT-gynhwysol yn un o'r meini prawf o ran ein polisi caffael yng Nghymru ac o ran y contract economaidd?
Yn ail, rydym ni wedi sôn am y problemau o ran tai sy'n effeithio ar y gymuned LGBT yn arbennig, a'r hyfforddiant landlord sydd wedi'i sefydlu yn rhan o Ddeddf Tai (Cymru) 2014. Dywedir wrthyf gan rywun sydd yn ddiweddar wedi ymgymryd â hyfforddiant ar-lein nad yw'n ymdrin â gwahaniaethu yn erbyn pobl LGBT ar hyn o bryd. A allai arweinydd y tŷ ymchwilio a dod ac adrodd yn ôl ar hynny? Oherwydd mae'n eithaf pwysig ymdrin â hynny.
Ac yn olaf, mae'n Ddiwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Trawsffobia a Deuffobia ac, wrth gwrs, yn anffodus, ceir llawer o wledydd yn y byd lle mae'n dal yn anghyfreithlon i fod yn hoyw, ac, yn wir, mae'r cosbau mewn rhai achosion yn eithafol iawn. A gaf i godi cwestiwn Qatar? Mae gan Lywodraeth Cymru, rwy'n credu, femorandwm cyd-ddealltwriaeth neu gytundeb cydweithredu gyda Llywodraeth Qatar. Un peth yw gwerthu i fusnesau yn Qatar ac agor marchnadoedd, ond i Lywodraeth fy ngwlad lofnodi cytundeb gyda Llywodraeth gwlad sydd â hanes gwael iawn ar hawliau dynol yn gyffredinol, ac mae ganddi hanes arbennig o wael, gallaf ddweud wrthych, ar hawliau LGBT, nid yw'n dderbyniol iawn i mi. Deallaf y bu parti yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru i ddathlu'r cysylltiad Qatar Airways ac ati. Unwaith eto, i lawer o bobl yn y gymuned LGBT, mae hynny'n gadael blas chwerw braidd, ac mae pobl wedi codi hyn yn ddiweddar gyda'r Gymdeithas Bêl-droed yn Lloegr, sydd hefyd wedi llofnodi cytundeb gyda Qatar. A gaf i ofyn iddi—? Rhoddwyd ar led y posibilrwydd y gallai Lywodraeth Qatar, drwy ei chronfa cyfoeth sofran, gymryd cyfran ym maes awyr cenedlaethol Cymru. A gaf i ofyn iddi hi ddiystyru hynny? Byddai hynny'n ymddangos yn gwbl groes i ysbryd yr hyn a ddywedodd hi heddiw o ran homoffobia a thrawsffobia.
Roedd y peth cymal 28 yn eiliad dyngedfennol i gryn dipyn ohonom ni yn yr hyn a oedd bryd hynny yn bwynt eithaf isel mewn llawer o'n gyrfaoedd gwleidyddol, felly nid wyf yn credu—. Mae yna lawer o bethau gwael y gallwch eu dweud am y blynyddoedd dan Thatcher, ond mae hynny'n sicr yn uchel fel un o'r pethau a oedd yn hollol annioddefol. Bron na allaf innau ychwaith gredu, 30 mlynedd yn ddiweddarach, fod gennyf fab sy'n mynd i briodi ei bartner, ac fy mod am fynd a'n bod yn mynd i fod yn falch iawn. Cafodd ei fagu mewn cyfnod pan oedd pobl wedi ceisio atal hynny rhag cael ei addysgu fel perthynas deuluol gyffredin—os ydych chi'n cofio'r geiriau. Nid wyf erioed wedi cael fy nghythruddo gan unrhyw beth, rwy'n meddwl, ar lefel bersonol, gymaint ag a gefais gan hynny. Daeth blynyddoedd Thatcher â llawer o ddinistr i'n cymunedau, ond roedd hwnnw'n beth mor bersonol, a chredaf ei fod wedi sbarduno llawer ohonom i feddwl, 'Mae hyn yn ddigon; nid yw hyn yn iawn.' Ac mae hynny wedi bod yn sbardun yn fy ngyrfa wleidyddol. Nid wyf i'n hoyw, ond pa wahaniaeth mae hynny'n ei wneud i hyn? Nid dyna'r pwynt. Dylid caniatáu pobl i fyw eu bywydau yn y modd y maen nhw'n ei ddewis, cyn belled ag nad ydyn nhw'n gwneud unrhyw niwed i neb arall, ac nid wyf yn deall pam mae gan unrhyw un unrhyw broblem â hynny o gwbl. Felly, rwy'n hollol ymroddedig i ddatrys hynny.
O ran y tri pheth penodol iawn a ofynnwyd gennych, rwy'n mynd i ateb yr un y gwn i fwyaf amdano yn gyntaf, sef y contract economaidd. Rydym yn gweithio ar ddiffiniad o waith teg. Byddwn yn sefydlu comisiwn. Bydd yn bendant yn edrych ar bolisïau cyflogaeth gynhwysol, ac mae hynny'n rhan bwysig o'r hyn yr ydym yn ei wneud. Roeddwn yn cael sgwrs frysiog gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, ni allaf gofio union eiriad y stwff cadwyn gyflenwi caffael moesegol. Os nad yw'n ei gynnwys, yna byddaf yn mynd i ffwrdd a gwneud yn siŵr bod yr adolygiad nesaf yn ei gynnwys. Rwyf eisiau dweud wrthych chi ei fod, ond nid wyf 100 y cant yn sicr, felly byddaf yn mynd i ffwrdd ac yn gwirio. Os na, yna gallwn yn sicr ei ddiwygio i'r perwyl hwnnw.
Yr hyfforddiant landlord, nid oeddwn yn gwybod amdano. Byddaf yn sicr yn codi hynny gyda'r Gweinidog. Nid oes unrhyw reswm pam na ddylai ei gynnwys. Dylai fod yn cynnwys materion gwrth-wahaniaethu beth bynnag, felly diolch i chi am ddod â hynny i'm sylw; byddaf yn sicr yn trafod hynny.
O ran Qatar, nid wyf yn gwybod manylion y peth penodol am y gronfa cyfoeth sofran a grybwyllwyd gennych, ond credaf fod yr holl fater gyda gwledydd eraill yn un mor anodd. Mae gennym ni raglen fawr, Cymru o Blaid Affrica, ac mae Uganda yn amlwg yn broblem fawr—. Mae hwn yn sylw personol iawn; nid Llywodraeth Cymru sy'n ymateb yn y fan yma. Fy sylwadau personol i yw'r rhain. Credaf ei bod yn anodd iawn gwybod yn union pa lefel o gyswllt sy'n dwyn pobl ymlaen i'r oes a'r lle yr ydym am iddyn nhw fod, a pha lefel o gosb a gwaradwydd sydd hefyd yn gweithio. Credaf fod hynny'n beth anodd. Byddaf yn trafod y mater gydag Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol. Nid wyf yn gwybod manylion hynny. Ond nid yw ynysu gwledydd yn gweithio; rydym yn gwybod hynny. Mae'r amodau y tu mewn i wledydd sy'n cael eu hynysu yn gwaethygu i'r bobl yno. Ar y llaw arall, cytunaf yn llwyr na ddylem estyn llaw cyfeillgarwch yn llawn i bobl nad ydyn nhw mewn lle y byddem yn hoffi iddyn nhw fod. Mae'r teithio rhwng y ddau beth hynny, i mi, yn bersonol iawn, yn llinell anodd ei thynnu, ond mae'n rhywbeth y byddaf yn ei godi gydag Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd credaf ei bod yn werth ymchwilio ymhellach iddo.
A dim ond i ddweud, Dirprwy Lywydd, mai hwn yw'r union reswm yr oeddem eisiau i'r datganiad hwn gael ei gyflwyno heddiw, i gael y trafodaethau pwysig iawn hyn ynghylch ble'r ydym ni yn y byd, a beth y gallwn ei wneud gyda'n partneriaid o ran dylanwad y gellir ei ddwyn arnynt.
Diolch i chi, arweinydd y tŷ.