4. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ag awdurdodau lleol ynghylch gwella gwasanaethau bysiau lleol i gwm Afan? OAQ53201

Rydym yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol ar draws Cymru ar nifer o feysydd i wella gwasanaethau bws lleol ymhellach, ac rydym yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol er mwyn iddynt allu darparu gwasanaethau bws lleol.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mewn gwirionedd caiff cwm Afan ei wasanaethu gan ddau awdurdod lleol ar un ystyr, oherwydd daw bysiau o Ben-y-bont ar Ogwr a Maesteg. Mae'r ffocws, yn bennaf, o Bort Talbot i fyny at gwm Afan. Nawr, cymunedau cwm Afan yw rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig sydd gennym yng Nghymru, ac nid oes ganddynt lawer o geir. Mae'r ganran o bobl sy'n berchen ar gar yn eithaf isel o gymharu â llawer o ardaloedd eraill; maent yn dibynnu ar wasanaethau bws. Nawr, yn anffodus, mae'r gwasanaeth bws o Bort Talbot i fyny cwm Afan un awr yn mynd i Lyncorrwg, a'r ail awr, mae'n mynd i Flaengwynfi bob yn ail. Felly, am ddwy awr, rhaid ichi aros am fws i ddod i fyny. Nawr, i bobl heb drafnidiaeth ac sy'n gorfod cael mynediad at wasanaethau, boed yn gyflogaeth, neu efallai'n henoed sydd angen cyrraedd gwasanaethau ysbyty 10 milltir i lawr y ffordd yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, gallent dreulio diwrnod cyfan yn teithio a chyrraedd yno ar gyfer apwyntiad hanner awr o bosibl. Nawr, mae'n adeg heriol. Rwyf wedi ysgrifennu at y cwmni bysiau, sydd fel petaent yn canolbwyntio'n bennaf ar weithgareddau masnachol. Ond a wnewch chi gyfarfod â Chyngor Castell-nedd Port Talbot a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i edrych ar y cyfleoedd i gefnogi trafnidiaeth bws er mwyn caniatáu i bobl gyrraedd lleoedd mewn pryd heb dreulio eu bywydau cyfan yn teithio?

Buaswn yn fwy na pharod i gyfarfod â'r awdurdodau lleol. Yn wir, dengys yr enghraifft y mae David Rees wedi tynnu sylw ati heddiw beth yw manteision posibl creu cyd-awdurdodau trafnidiaeth ar sail ranbarthol fel y gall awdurdodau lleol gynllunio a darparu gwasanaethau bws gyda'i gilydd mewn ffordd gydweithredol. Credaf fod David hefyd yn tynnu sylw at wendid sylfaenol yn y trefniadau presennol, sef nad oes gan Lywodraeth Cymru nac awdurdodau lleol bwerau i fynnu bod cwmni bysiau'n gweithredu gwasanaeth penodol. Cyflawnir hyn drwy gontractau awdurdodau lleol, gan gynnwys cymhorthdal cyhoeddus. Nawr, rydym wedi gallu cynnal y grant cynnal gwasanaethau bysiau ar £25 miliwn ers peth amser, a defnyddir yr arian hwn i ategu'r—dylwn bwysleisio 'ategu'—cyllidebau awdurdodau lleol at y diben hwn. Nid yw'n bodoli yn lle cyllidebau awdurdodau lleol, a chredaf ei bod hi'n hanfodol fod awdurdodau lleol yn parhau i ddangos eu hymrwymiad i gysylltedd lleol drwy gynnal eu cyllidebau eu hunain ar gyfer rhoi cymhorthdal i wasanaethau bws a chludiant cymunedol. Ond ni all y gwendid sylfaenol hwn yn y system barhau ac eir i'r afael ag ef mewn modd cynaliadwy drwy gael llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru i barhau i roi cymhorthdal i lwybrau anfasnachol. Mae angen diwygio radical, ac yn ddiweddar, drwy'r Papur Gwyn, fe amlinellais y cynigion sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â chanlyniadau enbyd dadreoleiddio a'r penderfyniadau a wnaed yng nghanol y 1980au ar gyfer gwasanaethau bws. Drwy'r diwygiadau a gynigiwn, rwyf am sicrhau bod gwasanaethau bws ar hyd a lled Cymru yn gwasanaethu anghenion teithwyr a dinasyddion, yn hytrach na gwasanaethu awydd rhai i elwa o'r gwasanaeth anhygoel o werthfawr ac angenrheidiol hwn i lawer o'n cymunedau. A buaswn yn annog pob Aelod, Lywydd, i ddangos diddordeb brwd yn y Papur Gwyn ac i gyflwyno sylwadau a safbwyntiau cyn y daw'r ymgynghoriad i ben yng nghanol mis Mawrth.

Wel, wrth gwrs, mae'r cynghorau a grybwyllodd David Rees mewn dinas-ranbarthau gwahanol, sydd ag ymagwedd wahanol iawn tuag at eu hanghenion trafnidiaeth yn y dyfodol. Felly, mae sut y byddai hynny'n datblygu yn ddiddorol iawn. Ond yn y tymor byr, ym mis Mawrth 2018, fe gadarnhaoch eich bod wedi cyhoeddi canllawiau i awdurdodau lleol ar gyfer ymrwymo 5 y cant neu ragor o'u cyllideb bysiau i gludiant cymunedol, ac wrth gwrs, gall cludiant cymunedol, os yw'n dilyn y rheoliadau priodol, weithredu rhai o'r llwybrau anfasnachol. Mae blwyddyn wedi mynd heibio. A ydych yn hyderus fod cynghorau'n dilyn y canllawiau hynny?

Nid wyf yn hyderus hyd yma fod y canllawiau'n cael eu dilyn yn llawn gan bawb, a bydd graddau ymrwymiad awdurdodau lleol i gynnal eu cyllidebau eu hunain ar gyfer cymorthdaliadau bysiau wedi'u hadlewyrchu fwyfwy yn fy mhenderfyniadau ynglŷn â dyfarniad grant cynnal gwasanaethau bysiau pob awdurdod, a'r rheswm am hynny yw fy mod eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn defnyddio arian trethdalwyr sy'n dod i Lywodraeth Cymru er mwyn ysgogi gwasanaethau gwell yn ein cymunedau, ac ni fyddwn ond yn gwneud hynny o fewn y trefniadau presennol ar sail fyrdymor, drwy sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyfrannu at gyllid y grant cynnal gwasanaethau bysiau. Yn fwy hirdymor, wrth gwrs, drwy'r diwygiadau, wrth inni ddefnyddio mwy o'r adnoddau sydd ar gael ar hyn o bryd, ond wrth inni ddatblygu mwy o adnoddau ac ysgogiadau, credaf y byddwn yn gallu gweithredu gwasanaeth ledled Cymru sydd nid yn unig yn fwy effeithiol ar gyfer ateb anghenion teithwyr, ond sydd hefyd yn fwy cynaliadwy o ran costau.

Mae'r system wedi torri ar hyn o bryd yn fy marn i. Mae gennym sefyllfa anffodus lle y mae cynghorau'n cwtogi gwasanaethau allweddol fel llyfrgelloedd a chanolfannau cymunedol yng nghwm Afan, gyda phedwar arall ar y gweill ar gyfer Castell-nedd Port Talbot, a disgwyl i bobl o gwm Afan, wedyn, deithio ymhellach i gael y gwasanaethau hynny, ond ni allant gyrraedd y gwasanaethau hynny am nad oes bysiau'n mynd yno.

Rydych yn sôn am y Papur Gwyn. Beth, o fewn y Papur Gwyn hwnnw, oherwydd efallai y bydd llawer o bobl nad ydynt yn ei ddarllen—? Beth yw'r prif benawdau ynddo fel y gellir sicrhau pobl yn ein hardal ni, pan fydd y newidiadau hynny'n digwydd, naill ai drwy newid y gyfraith, pa un a fydd y gwaith rheoleiddio'n trosglwyddo i gwmni di-elw fel Trafnidiaeth Cymru, y bydd ganddynt fysiau mwy mynych yn eu cymunedau yn y cwm, fel y gallant barhau i fyw yno ac na fyddant yn troi'n drefi anghyfannedd gyda phobl yn symud o'r ardaloedd hyn am nad oes  gwasanaethau yno mwyach?

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Mae'r system wedi torri, a dyna pam y mae cymaint o angen y diwygiadau a nodir gennym yn y Papur Gwyn. Yn gryno—ac unwaith eto, rwyf am wahodd pob Aelod i ddarllen y Papur Gwyn ac i gyflwyno sylwadau—mae'r cynigion yn cynnwys pwerau i ddyfarnu masnachfreintiau, maent yn cynnwys pŵer i allu creu cwmnïau bysiau trefol, maent yn cynnwys cynigion ar gyfer mwy o integreiddio gwahanol fathau o drafnidiaeth, maent yn cynnwys creu awdurdodau trafnidiaeth ar y cyd i ddarparu a chynllunio gwasanaethau bysiau ar sail ranbarthol, ac maent yn cynnwys cynigion i Trafnidiaeth Cymru gymryd rhan fwy gweithredol yn darparu'r gwasanaeth hanfodol hwn ar gyfer pobl Cymru.

Ochr yn ochr â hyn, ceir newidiadau posibl y gellir eu gwneud o ran y system docynnau i deithwyr i'w gwneud yn fwy fforddiadwy, ac yn fwy tryloyw yn ogystal, i integreiddio tocynnau. Mae'n dal yn ffaith frawychus nad yw 20 y cant o bobl ifanc ddi-waith mewn rhai rhannau o Gymru yn gallu fforddio, neu'n gallu cael gwasanaeth bws i'w cyfweliadau, heb sôn am i swyddi. Cânt eu cloi allan o gyflogaeth am fod y system wedi torri, a dyna pam rwy'n credu bod y cynigion yn y Papur Gwyn—dyna pam y credaf fod diwygio radical mor hanfodol.