– Senedd Cymru am 3:35 pm ar 23 Hydref 2019.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad. Ac mae'r datganiad cyntaf gan Jayne Bryant.
Diolch, Lywydd. Mae mis Tachwedd yn nodi 180 o flynyddoedd ers terfysg Casnewydd, pan orymdeithiodd y Siartwyr o gymoedd Gwent i Gasnewydd. Mae saethu Siartwyr y tu allan i Westy'r Westgate yng nghanol Casnewydd, ar 4 Tachwedd 1839, yn nodi moment dyngedfennol yn ein hanes democrataidd. Rydym wedi bod yn coffáu digwyddiadau 1839 yng Nghasnewydd ers blynyddoedd lawer, ac mae'n wych gweld faint y mae hyn wedi tyfu. Disgwylir mai eleni fydd y digwyddiad gorau hyd yma, gyda gŵyl i'r bobl, a fydd yn cynnwys ffilm, barddoniaeth, darlleniadau, cerddoriaeth fyw, sgyrsiau a gorymdaith wrth gwrs. Un elfen arbennig iawn yw y bydd rhai o'r digwyddiadau hyn yn cael eu cynnal yng ngwesty hanesyddol y Westgate. Ym mis Gorffennaf eleni, cynhaliodd y gwesty y digwyddiad cyntaf o'r rhain, gyda lansiad nofel graffig newydd gan Josh Cranton, a gafodd ei hysbrydoli gan yr orymdaith honno.
Ar 14 Tachwedd, rwy'n edrych ymlaen at groesawu pobl ifanc o ysgolion ar draws Casnewydd i'r Senedd, i ddathlu aberth, cyflawniadau a gwaddol y Siartwyr, i sicrhau bod pobl, nid yn unig yng Nghasnewydd ond ledled Cymru, yn deall ein hanes a'i arwyddocâd. Wrth gwrs, rydym yn gwerthfawrogi ac yn diolch yn fawr i wirfoddolwyr ymroddedig treftadaeth y Siartwyr am y gwaith y maent yn ei wneud drwy gydol y flwyddyn, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau a'r cyhoedd yn ymuno â ni i sicrhau bod Terfysg Casnewydd 2019 mor llwyddiannus a phosibl.
Ar fore 21 Hydref, 53 o flynyddoedd yn ôl, syrthiodd cysgod dros Aber-fan. Cwympodd tomen rwbel, gan ladd 116 o blant a 28 o oedolion. Roedd fy nhad-cu, Ken, yn un o gannoedd lawer a aeth i helpu gyda'r gwaith achub, yr unig ddiwrnod i fy nain ei gofio'n crio erioed. Tra'u bod yn gweithio'n daer gyda rhawiau, gydag unrhyw beth y gallent ddod o hyd iddo, dywedodd y byddai sibrydion ar led fod bachgen ifanc wedi cael ei ddarganfod yn fyw, heb ei niweidio, wedi sychu'r llwch oddi arno, ac wedi rhedeg i lawr y stryd. Nid oedd yn wir, ond cadwai'r gweithwyr achub i fynd, cadwai eu gobaith yn fyw ar y diwrnod tywyllaf hwnnw. Roedd fy nhad-cu yn Gatholig, a dywedodd nad oedd erioed wedi credu yn y diafol tan y diwrnod hwnnw.
Roedd yna anghyfiawnder chwerw yn sgil y drychineb hon y gellid bod wedi ei hosgoi. Er i ymchwiliad cyhoeddus ddatgelu esgeulustod anfaddeuol, ni ddaethpwyd ag achos troseddol gerbron erioed, ni chollodd neb ei swydd ac ni dderbyniodd neb unrhyw gosb. Ond roedd straeon am obaith hefyd, am ddewrder anghredadwy; athrawon a roddodd eu bywydau wrth geisio achub y plant. Felly pan fyddwn yn cofio am Aber-fan, rydym yn cofio'r golled, y brad, ond rydym hefyd yn cofio'r dewrder a'r gwytnwch a ddangosodd y pentref y diwrnod hwnnw a phob diwrnod ers hynny. Cofiwn Aberfan—nid yw 53 mlynedd yn lleihau'r golled.