Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidlau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.

Diolch, Lywydd. Cafwyd adroddiadau bod oddeutu 63 y cant o goedwig Uganda wedi'i thorri rhwng 1990 a 2015. Dywedodd Esther Mbayo, Gweinidog yn yr Arlywyddiaeth, yn 2016 fod llawer o bobl wedi bod yn ymwneud â thorri coed yn anghyfreithlon, gan gynnwys, a dyfynnaf,

'personél diogelwch, rhai gwleidyddion, swyddogion [coedwigoedd], masnachwyr coed, gwerthwyr siarcol a phobl leol.'

Ychydig cyn y toriad, dathlodd prosiect Maint Cymru, sy'n ymateb i'r angen byd-eang i ailgoedwigo, ac a ariennir yn rhannol gan Lywodraeth Cymru, eu bod wedi plannu 15 miliwn o goed yn rhanbarth Mynydd Elgon ym Mbale yn Uganda—camp wych y dylai pawb yng Nghymru ei chydnabod.

Mae cwestiwn ysgrifenedig i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi datgelu bod gan Lywodraeth Cymru femoranda cyd-ddealltwriaeth gyda phedair Llywodraeth ardal yn rhanbarth Mbale yn Uganda, ond nid yw’r rhain yn benodol ar gyfer diogelu'r coed a blannwyd drwy brosiect Maint Cymru yn hirdymor. Ar y naill law, gallaf weld ymgais glir y Llywodraeth hon i helpu i ailgoedwigo ein planed a chreu bywoliaeth gynaliadwy i ffermwyr ymgynhaliol yn Uganda, ond ar y llaw arall, gallaf weld eich bod wedi methu rhoi unrhyw fesurau ar waith i ddiogelu'r coed y mae'r Llywodraeth hon wedi buddsoddi'n helaeth ynddynt. A all y Dirprwy Weinidog, neu'r Gweinidog, egluro pam y byddai'r Llywodraeth hon yn gwario miliynau o bunnoedd o arian cyhoeddus ar blannu coed mewn gwlad arall, heb drafferthu rhoi unrhyw gytundeb ar waith gyda Llywodraeth Uganda—lleol neu fel arall—i ddiogelu safle Mynydd Elgon rhag cael ei dargedu gan dorwyr coed anghyfreithlon?

Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Cawsom gwestiwn yn yr haf, ac fe'i hatebais. Rwy'n falch iawn o fenter Maint Cymru yma—menter arloesol yn rhaglen Cymru ac Affrica. Rwy'n eich annog i gyfarfod â'r rheini sy'n rhan o'r fenter ac sydd wedi bod yn ymwneud â Maint Cymru i glywed ganddynt am effaith hynod bwysig ac adeiladol Maint Cymru. Ac wrth gwrs, er mwyn cefnogi'r fenter, rydym yn darparu cyllid ac arbenigedd i gymunedau lleol a brodorol mewn rhanbarthau trofannol, ac mae hynny'n eu helpu i ddiogelu a chynnal eu coedwigoedd gwerthfawr, i dyfu mwy o goed ac i sefydlu bywoliaeth gynaliadwy i bobl. Ac mae a wnelo hynny ag addysg, ymgysylltu â'r gymuned ac eirioli, ac mae Maint Cymru yn codi ymwybyddiaeth yng Nghymru o bwysigrwydd coed a choedwigoedd trofannol i fynd i'r afael â newid hinsawdd gyda phobl leol a llywodraethau lleol. Ac mae’r ffaith bod y £450,000 y flwyddyn o raglen Cymru ac Affrica—. Yn ddiweddar, cyhoeddasom fod partneriaid yn Uganda bellach wedi dosbarthu dros 15 miliwn o goed, gan weithio tuag at eu targed o 25 miliwn erbyn 2025.

Diolch, Weinidog, am gadarnhau nad oes gennych unrhyw gytundebau gydag awdurdodau Uganda.

Mae sawl prosiect plannu coed mawr yn Uganda wedi mynd ati gyda'r nod o blannu coedwigoedd a gwerthu'r credydau carbon. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod un credyd gwrthbwyso carbon yn cael ei gynhyrchu am bob tunnell o garbon a gedwir yn y coed yn hytrach na'i rhyddhau i'r atmosffer. Mae arolwg llenyddiaeth o werthoedd carbon a gynhaliwyd gan Lywodraeth y DU, ac a gyhoeddwyd ar 2 Medi eleni, yn amcangyfrif y gallai tunnell o garbon deuocsid fod yn werth dros £200 erbyn 2030. O ystyried nifer y coed sy'n cael eu plannu ym Mynydd Elgon, golyga hyn y gallai'r goedwig fod yn werth biliynau o bunnoedd mewn credydau carbon. Mae'n ddiddorol fod y Llywodraeth hon wedi dewis cynnwys ei pholisi o ddarparu ffrwythau, cysgod a choed tanwydd ar gyfer rhanbarth cyfan Mynydd Elgon yn Uganda erbyn 2030 yn ei hadroddiad 'Ffyniant i Bawb: Cymru Carbon Isel', ac un o nodau prosiect Maint Cymru yw archwilio cyfleoedd i atafaelu carbon a'r defnydd o farchnadoedd carbon gwirfoddol.

Yn gyntaf, Weinidog, a allwch gadarnhau na fydd y Llywodraeth hon, drwy raglen Cymru ac Affrica, yn defnyddio'r goedwig a blannwyd yn Uganda i wrthbwyso allyriadau carbon Cymru? Ac yn ail, a allwch gadarnhau pa gytundeb sydd gennych ar waith i atal Llywodraeth Uganda rhag gwerthu'r credydau carbon a fydd yn cael eu cynhyrchu o'r prosiect 30 miliwn o goed? Diolch.

Wel, rwy'n siomedig iawn gyda'ch cwestiynau y prynhawn yma. Rydym eisoes wedi ymateb yn ysgrifenedig. Ac rwy'n synnu'n fawr gan fod rhaglen Cymru ac Affrica bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd hon, gan gynnwys Maint Cymru, a gefnogwyd o'r cychwyn cyntaf, mae'n rhaid imi ddweud, gan lawer o sefydliadau anllywodraethol, gan gynnwys Sefydliad Waterloo, a roddodd gryn dipyn o gyllid i Maint Cymru, ynghyd â'i drefniadau llywodraethu yn wir, ac rydym yn falch iawn o hynny—. Rwy'n siŵr y byddant yn barod i gyfarfod â chi er mwyn cael eglurder ar yr holl bwyntiau a wnaed gennych. Ceir cefnogaeth a chytundeb cryf i Maint Cymru fel sefydliad a reolir yn lleol.

Ac a gaf fi ddweud pa mor bwysig yw hyn? Mae gennym gynhadledd ynglŷn â hyn yn ystod yr wythnosau nesaf, a bydd Lee Waters yn siarad yn y gynhadledd honno, gan fod cysylltiad uniongyrchol rhwng hyn a'n huchelgeisiau, ein cysylltiadau a'n partneriaethau mewn perthynas â'r goedwig genedlaethol. Bob tro y caiff coeden ei phlannu yn Uganda gan Maint Cymru, caiff coeden ei phlannu yng Nghymru. Bob tro y caiff plentyn ei eni yng Nghymru, byddant yn cael tystysgrif yn dweud bod coeden wedi'i phlannu yn Uganda a bod coeden wedi'i phlannu yma yng Nghymru. Roeddwn yn sicr yn falch iawn pan welais eu bod yn cael eu rhoi i bob plentyn yng Nghymru. Felly, gadewch inni gael y ffeithiau, gadewch inni sicrhau eich bod yn cael y wybodaeth yn uniongyrchol gan Maint Cymru, ac rwy'n siomedig iawn ynglŷn â'r diffyg dealltwriaeth ymddangosiadol o'r hyn sydd bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol gref.

Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod rhaglen Cymru ac Affrica yn rhaglen bwysig iawn. Yn anffodus, mae trefedigaethedd carbon ar gynnydd yn Affrica, a bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod gan Uganda broblem fawr gyda ffermwyr ymgynhaliol yn cael eu gorfodi oddi ar eu tir i wneud lle ar gyfer plannu coed y gellir eu defnyddio yn eu tro i werthu credydau carbon a gwrthbwyso allyriadau carbon gwledydd y gorllewin. Yn wir, nododd adroddiad a oedd yn dadansoddi polisi coedwigaeth Uganda fod y fframweithiau cyfreithiol presennol yn brin o ddarpariaethau hanfodol megis gorfodi hawliau deiliadaeth ar gyfer cymunedau lleol a darparu rhwymedïau digonol ac effeithiol os caiff yr hawliau hyn eu torri.

Nid yw holl ardal Mynydd Elgon mewn parth gwarchodedig. Mae rhan sylweddol ohoni mewn perchnogaeth breifat. Byddai polisi'r Llywodraeth hon o ailgoedwigo rhanbarth cyfan Mynydd Elgon gyda ffrwythau, cysgod a choed tanwydd yn galw am gael gwared ar ffermwyr lleol sy'n gweithio ar dir wedi'i ddatgoedwigo. Mae cryn dipyn o ffermio a phrosesu bambŵ yn digwydd ar safle Mynydd Elgon. Byddai cael gwared ar y ffermwyr hyn nid yn unig yn effeithio ar fywoliaeth pobl, ond ar ddiwylliant lleol y gymuned Gisu, lle mae bambŵ yn ddanteithfwyd lleol. A all y Gweinidog egluro sut y gellir sicrhau na chaiff unrhyw ffermwyr eu symud oddi ar eu tir i blannu'r coed hyn? Sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau na fydd Llywodraeth Uganda yn defnyddio tir preifat i ateb gofynion prosiect Maint Cymru? Ac yn olaf, pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd fel na fydd y Senedd hon na'r genedl Gymreig yn cael eu cyhuddo o drefedigaethedd carbon ar lwyfan rhyngwladol? Diolch.

Wel, Lywydd, nid oes gennyf unrhyw dystiolaeth mewn perthynas â'r sgript sy'n cael ei darllen mor fedrus gan yr Aelod y prynhawn yma. Oes, yn amlwg, mae angen peth eglurder ar Maint Cymru a rhaglen Cymru ac Affrica. Rwy'n falch eich bod wedi penderfynu cydnabod y gefnogaeth i raglen Cymru ac Affrica, sydd wedi bod ar waith ers 15 mlynedd a chanddi gysylltiadau sydd o fudd i'r ddwy ochr ag Affrica Is-Sahara a chyda'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth a'r cysylltiadau â'r Llywodraeth. Ni allech wneud hyn heb gydnabyddiaeth o'r fath, ond hefyd, yn hollbwysig, mae hyn yn gysylltiedig iawn â nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig a'r degawd o weithredu tuag at agenda 2030.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Diolch, Lywydd. Weinidog, ychydig o ymrwymiadau newydd sydd i'w gweld yn y rhaglen lywodraethu mewn perthynas â mater gofal plant. Er bod y buddsoddiad parhaus yn Dechrau'n Deg ac ehangu'r cynnig cyfredol i'r rheini mewn addysg a hyfforddiant yn bethau i'w croesawu, ni fydd hyn yn gwneud llawer i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r rheini â phlant iau sy'n byw ar incwm isel neu sydd angen gofal cofleidiol. Bydd mynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a chau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau drwy wella mynediad at ofal plant nid yn unig yn golygu gwell canlyniadau i fenywod a'u teuluoedd, fe fydd hefyd yn sicrhau buddion economaidd i Gymru. Nid yw'r cynnig gofal plant cyfredol yn gweithio i bawb, a chan nad yw ar gael hyd nes bydd plentyn yn dair oed, mae llawer o deuluoedd eisoes wedi gorfod gwneud penderfyniadau ynglŷn â threfniadau gweithio erbyn hynny. Gyda hynny mewn golwg, a all y Gweinidog nodi pa sgyrsiau a gafodd gyda'i chyd-Weinidogion ynghylch rhagor o fuddsoddiad mewn darpariaeth gofal plant yn ystod tymor y Senedd hon? A oes unrhyw gynlluniau i ehangu darpariaeth â chymhorthdal ​​i blant iau er mwyn cydnabod y potensial sydd gan hyn i wella cydraddoldeb rhwng y rhywiau a chydraddoldeb cymdeithasol? Diolch.

Diolch, Sioned Williams. Cwestiwn hanfodol bwysig mewn perthynas â'n hamcanion i drechu tlodi ac i gydnabod bod darparu gofal plant yn fater cydraddoldeb. Yn amlwg, mae'n fater ac yn faes polisi gwrthdlodi, ond mae hefyd yn ymwneud ag ymyrraeth gynnar ym mywyd plentyn, ac yn wir, y teulu cyfan, fel y gwelir gyda Dechrau'n Deg. Felly, mae'r rhaglen lywodraethu'n parhau i gefnogi ein rhaglen flaenllaw, Dechrau'n Deg, ond darperir cyllid ychwanegol hefyd ar gyfer gofal plant lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant, a chaiff hynny ei gydnabod yn y rhaglen lywodraethu.

Roeddwn yn falch o allu dod gerbron y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol newydd ddydd Llun yr wythnos hon, a buom yn trafod y materion hyn ynghylch edrych ar bwysigrwydd gofal plant a sut y gallem fynd i’r afael â hyn o ran rhoi cymorth. Y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan, sy'n gyfrifol am hyn, a gallaf gadarnhau fy mod wedi cyfarfod â Julie Morgan yn fuan iawn ar ôl ymgymryd â'r cyfrifoldeb hwn i edrych ar faterion gofal plant. Roeddwn yn falch iawn mai ni oedd yr unig wlad yn y DU a oedd yn darparu gofal plant am ddim i weithwyr allweddol yn ystod y cyfyngiadau symud. Mae 17,000 o bobl yn gweithio yn y sector gofal plant, felly mae hefyd yn fater sy'n ymwneud â chyflogaeth. Mae'n rhan o'n heconomi. Felly, mae mynd i’r afael â rhwystrau, a gwella cyfleoedd i blant, pobl ifanc a’u teuluoedd yn sicr ar frig fy agenda, ac agenda Llywodraeth Cymru yn wir.

Diolch, Weinidog. Er bod camau i ariannu gofal plant ar gyfer mwy o deuluoedd lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant yn gam i'w groesawu—a gwnaethoch chi gyfeirio ato fe fanna—allwch chi efallai ddarparu unrhyw wybodaeth bellach am natur y cyllid ychwanegol hwn a sut mae ystyriaeth o anghydraddoldebau yn llywio'r cynlluniau penodol yma?

Credaf y byddai'n briodol pe gallai'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol roi diweddariad ar weithrediad yr ychwanegiad hwnnw, o ran cyllid i rieni sydd mewn addysg a hyfforddiant ar gyfer mynediad at ofal plant. Ond hefyd, wrth gwrs, mae llwybrau eraill ar gael i rieni at gymorth yn hyn o beth, yn enwedig mewn perthynas ag addysg bellach ac addysg uwch. Er na fu modd iddynt weithredu y llynedd, mae gennym crèches a meithrinfeydd mewn nifer o'n colegau AB ledled Cymru, ac yn wir, rydym yn darparu cymorth gyda mynediad at ofal plant. Ond mae'r cynnig gofal plant, wrth gwrs, yn hanfodol bwysig o ran y 30 awr a gynigir i'r rheini sydd mewn gwaith, ac yn wir, yn ystod y rhaglenni gwyliau.

Dros yr haf, ymwelais â llawer o brosiectau—ac rwyf eisoes wedi sôn am un yn Abertawe, Betws, ac roedd Parc Caia yn un arall, yn Wrecsam—lle darperir gofal plant drwy gynllun rhaglen gwella gwyliau’r haf, a hefyd drwy'r cynlluniau chwarae y buom yn eu hariannu, a'r Haf o Hwyl. Ond yn amlwg, mae hyn oll yn rhan o gael ymagwedd gyfannol tuag at ofal plant. I gloi, hoffwn ddweud, Lywydd, fod y rhaglen brecwast am ddim mewn ysgolion, sy'n weithredol unwaith eto, bob amser wedi bod yn ffordd dda iawn o gynnig gofal plant i lawer ar ddechrau'r diwrnod gyda brecwast maethlon.

Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, dyw hwnna ddim yn mynd i fynd i'r afael â'r problemau a'r bylchau sydd ar gyfer y plant sydd ddim yn yr ysgol.

Buaswn hefyd yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth gennych chi, efallai, mewn perthynas â her arall yn y maes hwn. Mewn ffordd, gwnaeth eich ateb diwethaf chi amlinellu hynny, achos mae cyrchu gwybodaeth yn dal i fod yn rhwystr sylweddol i lawer o rieni. Fel y gwnaethoch chi efallai darlunio yn eich ateb, mae darpariaeth gofal plant a chymorth ariannol yn glytwaith cymhleth sy'n cael ei weinyddu gan wahanol sefydliadau. Felly, a yw'r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut gellid gwella mynediad at wybodaeth, efallai drwy gael rhyw fath o siop un-stop ddigidol, lle byddai rhieni yn gallu mewnbynnu eu gwybodaeth a chael wedyn ddarlun llawn o'r gefnogaeth maen nhw'n gymwys i'w hawlio a lle i gyrchu'r gefnogaeth honno?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn.

Mae gan bob awdurdod lleol ddyletswydd, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, i ddarparu gwasanaeth gwybodaeth i deuluoedd, gan gynnwys gwybodaeth ynglŷn ag argaeledd gofal plant. A chredaf fod eich cwestiwn wedi cymell y pwynt ynglŷn â sicrhau bod hynny'n hygyrch a bod rhieni'n ymwybodol o hynny. Felly, yn sicr, byddaf yn mynd â hynny yn ôl ac yn gofyn y cwestiwn i'm cyd-Aelod, Julie Morgan.

Ond credaf ei bod hefyd yn bwysig iawn ein bod yn ystyried y ffyrdd yr ydym yn ceisio rhoi cymorth i deuluoedd mewn perthynas â threchu tlodi plant. Mae Dechrau'n Deg yn rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd, nid oes dwywaith am hynny, ac yn gwella'r amgylchedd dysgu a'r canlyniadau hefyd. Ond mae'n bwysig iawn hefyd ein bod yn edrych ar ein rhaglen weithredu pwyslais ar incwm, lle rydym yn cynnig cymorth ac wedi llwyddo i sicrhau bod mwy o deuluoedd yn gallu cynyddu incwm eu haelwyd. Ac mae hynny'n cynnwys nid yn unig manteisio ar fudd-daliadau ond cyngor ar ddyledion a chyngor ariannol i fynd i'r afael â'r premiwm tlodi lle mae aelwydydd yn talu'n anghymesur am nwyddau a gwasanaethau. Wrth gwrs, mae hon yn broblem enfawr wrth inni wynebu'r toriad o £20 sydd ar y ffordd i gredyd cynhwysol, toriad cwbl ddiangen gan Lywodraeth y DU, gyda'r holl broblemau eraill sy'n wynebu teuluoedd mewn angen a theuluoedd sy'n byw mewn tlodi.